NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Met de presidentsverkiezingen in aantocht en een serieuze uitdager op de loer, is het voor 'de familie' in het Kremlin de hoogste tijd om haar verdediging voor te bereiden. Een nieuwe premier benoemen, een hoofdredacteur ontslaan, in de Russische politiek hoort het er allemaal bij.

Door onze redacteur HUBERT SMEETS

AMSTERDAM, 10 AUG. Aan de politieke speeltafels van Moskou is het een drukte van belang. Drie maanden geleden verliet 'poker-face' Jevgeni Primakov de arena. Gisteren is premier Sergej Stepasjin, meester in de 'undercall', ontslagen. Zijn opvolger Vladimir Poetin moet nu het 'full house' voor president Boris Jeltsin binnenhalen.

Of hem dat zal lukken, is de vraag. Net als het casino sluit ook de Russische politiek namelijk nooit de deuren. Maar op voorhand heeft Jeltsin weer eens een venijnige zet gedaan. Met de benoeming van Poetin en de terloopse mededeling dat Poetin zijn opvolger moet worden, heeft de president de politieke temperatuur opnieuw tot kookhoogte weten op te voeren. Jeltsin wil in zijn laatste, en voor zijn omgeving beslissende, jaar permanente beweging in de tent.

Anders dan de 'financiële markten' heeft een groot aantal relevante politici inmiddels verbijsterd gereageerd op het "gekkenhuis". Ook Vladimir Zjirinovski, Jeltsins trouwe partner in de Doema, begrijpt niet dat de "fatsoenlijke en intelligente" Stepasjin op het hakblok is gelegd.

Het onbegrip heeft zelfs even alle rangen en standen in Moskou verenigd. Zakenman Fjodor Koezmin zat gisteravond net zo aan de buis gekluisterd als de gepensioneerde Tatjana Aleksandrovna. De eerste uit zorg om zijn financiële winsten die hij dit voorjaar naar het Westen heeft verhuisd. De tweede omdat ze als verliezer inmiddels vaker over politiek praat dan over ijshockey, zoals bejaarden in vroeger tijden nog plachten te doen.

De blufpoker van de president speelt zich af tegen een politieke én economische achtergrond. De economische verhoudingen zijn voor Jeltsin op zichzelf van secundair belang, maar hebben wel een handje geholpen.

Een jaar geleden stond Rusland financieel aan de rand van de afgrond. De dalende olieprijzen hadden aan het licht gebracht wat velen sinds Jeltsins herverkiezing in 1996 konden weten: namelijk dat de Russische regering haar overheidsfinanciën had ingericht als een soort piramide van papieren obligaties. Omdat de staat niet bij machte was belasting te heffen, stortte dit systeem in elkaar toen de stroom 'oliedollars' opdroogde en de kredietwaardigheid van de staat kelderde tot de categorie 'C' en verder daalde. Het woord 'default' deed zijn intrede in de Russische taal.

President Jeltsin reageerde, tegen zijn aard in, omzichtig. Hij promoveerde minister Primakov van Buitenlandse Zaken tot premier om de angel uit de oppositie in de Doema te halen. Met Primakov, die tot nu toe zijn halve leven had gesleten in de 'inlichtingen-sector' van de Sovjet-Unie en Rusland, deed voor het eerst sinds partijchef Joeri Andropov in 1982 openlijk een voormalig geheime agent zijn intrede in de top van de regering. Een belangrijk moment. "KGB'ers vooruit", zoals het serieuze tijdschrift Itogi de nieuwe verhoudingen begin dit jaar samenvatte.

Sindsdien is de situatie in economische zin iets gewijzigd. De olieprijs is bijna twee keer hoger dan een jaar geleden. Dat geeft het federale budget, ondanks een staatsschuld van ruim 150 procent op het bruto nationaal product, wat lucht. Omdat de roebel intussen van 6 naar 25 per dollar is geduikeld, is ook de handelsbalans geredresseerd. De Russische middenklasse heeft geen geld meer voor importproducten en is daarom overgestapt op 'vaderlandse' goederen, tot vreugde van de zieltogende industrie die tot een jaar geleden moest aanzien dat de klant een tweedehands Volkswagen prefereerde boven een splinternieuwe Lada. Deze ontwikkelingen zijn eind juli voor onder meer het Internationaal Monetair Fonds aanleiding geweest om met een lening van 4,5 miljard dollar over de brug te komen.

De premier had zijn werk gedaan. Het woord was weer aan de politiek, die in Rusland ongeveer één-op-één met de economie is verweven. Het zat er aan te komen. Vanaf het begin waren Stepasjin al stokken tussen de benen gestoken. Bijvoorbeeld bij de geforceerde benoeming van de directeur van de spoorwegen tot eerste vice-premier, een man nauw verbonden met Boris Berezovski, de mediamagnaat en grootaandeelhouder van Aeroflot die zich graag opwerpt als vertrouwensman van de familie-Jeltsin. Communistenleider Gennadi Zjoeganov had dus gelijk, toen hij na diens plotselinge benoeming in mei voorspelde dat Stepasjin het najaar niet zou halen. Zjoeganov was niet de enige die daarop speculeerde. De wijze waarop Stepasjin gisteren is geloosd, is namelijk een kopie van de manier waarop hij begin mei te paard werd getild. Toen de ooit voor oncharismatisch versleten Primakov dit voorjaar té populair werd - een recente opiniepeiling heeft uitgewezen dat Primakov voor alle presidentskandidaten nog steeds goud waard is omdat een bondgenootschap met hem ten minste tien procent extra aanhang kan opleveren - werd hij de laan uitgestuurd. Stepasjin maakte dezelfde fout. De voormalige politiegeneraal genoot zichtbaar van zijn nieuwe status. Vooral in het buitenland, waar hij door de wereldleiders van de G7 met open armen werd ontvangen en het beeld van de gezellige Rus voedde door op gezette tijden in gezang uit te barsten. Hij ging zelfs politieke uitspraken doen: over de toestand in Dagestan, die hij niet zo uit de hand zou laten lopen als indertijd in de buurrepubliek Tsjetsjenië, en over de operaties van het leger in de door oorlog verscheurde republiek Tadzjkikistan. Voor Itogi was dat vorige week reden om de welhaast retorische vraag op te werpen of dit succes zijn positie als premier zou versterken of "zijn aftreden juist zou bespoedigen".

Niet alleen deze onvoorzichtigheid heeft Stepasjin parten gespeeld. De politieke intrige in Moskou is veel ingewikkelder. Komend jaar staan er twee verkiezingen op de agenda: voor de Doema en voor het Kremlin. Met name voor die laatste ronde zijn de verschillende kandidaten zich al enige maanden aan het warmlopen. Dat de communist Zjoeganov, de rapalje- fascist Zjirinovski en de enigszins Westers georiënteerde sociaal- democraat Grigori Javlinski een gooi naar dit ambt doen, boezemt het Kremlin geen directe angst in. Zjoeganov is over zijn top heen. Zjirinovski is te koop voor de hoogste bieder. En Javlinski kan als derde man altijd nog tot breekijzer worden omgebogen, al heeft hij zich daar tot nu toe nooit voor geleend. Burgemeester Joeri Loezjkov van Moskou is op dit moment daarentegen wel relevant. Loezjkov heeft niet alleen een eigen partij opgericht - enthousiast Vaderland gedoopt - maar is ook al enige maanden bezig coalities met regionale leiders te formeren. Vorige week heeft dat bondgenootschap formeel zijn beslag gekregen. Op deze manier hoopt Loezjkov zijn hoofdstedelijke aureool wat te matigen - in de provincie is de hoofdstad allesbehalve geliefd - en de risico's te spreiden. Want niet alleen de Russische staat verkeert in een permanente fase van quasi-faillissement, ook de regio's zijn afgelopen jaar bijna kopje onder gegaan. Volgens de investeringsgroep Russische Fondsen hebben de grootste regio's bijna veertig procent van hun obligatieschulden niet weten af te lossen. De belangrijke districten Njizjni Novgorod, Sverdlovsk en Tatarstan zijn 'gedeeltelijk default'.

Agglomeraties als Moskou, St. Petersburg en Samara (de bestuurlijke thuisbasis van Lada) lijken er iets beter voor te staan, maar hun kredietwaardigheid overstijgt het treurige niveau 'CCC' niet. (AAA is het hoogst.) Om nog maar te zwijgen van de agrarische regio's, waar geen kopeke meer wordt geïnvesteerd. Door regionale leiders aan zich te binden, hoopt Loezjkov een succesvolle aanval op het Kremlin (de federale schatkist) te kunnen doen. Met wellicht vervelende gevolgen voor de huidige bewoners.

Deze ontwikkelingen hebben de kring rondom Jeltsin genoopt tot een verrassingsaanval. Al sinds enige jaren is in Rusland sprake van 'de familie'. Iedereen met een positie in Rusland weet dat er wel ergens 'kompromat' (een dossier met compromitterend materiaal) over hem ligt. Ook de naaste gezinsleden van Jeltsin zijn zich daarvan bewust. De procureur-generaal van Rusland begon, in samenwerking met de collega's in Zwitserland, eerder dit jaar zelfs een onderzoek naar de buitenlandse transacties van de familie-Jeltsin. Volgens hardnekkige geruchten heeft Berezovski haar vermogen onder meer in Zwitserland geparkeerd. De procureur-generaal is uitgerangeerd. Maar in Rusland zijn rangeerterreinen ideale plekken om weer op het spoor te komen.

Gisteren was in Moskou dan ook een alom gehoorde analyse dat Berezovski, via Jeltsins kabinetschef Aleksandr Volosjin, achter de 'coup de force' met Poetin schuilgaat.

Paranoia of niet, feit is dat de zogeheten 'presidentiële administratie' in het gebouw van het voormalige centraal comité van de CPSU aan het Oude Plein een soort schaduwregering is, niet alleen in macht maar ook qua ambtelijke omvang en economische belangen. Jeltsin heeft het de afgelopen zeven jaar bewust zover laten komen. Deze dubbele macht zit het Kremlin als gegoten.

Vladimir Poetin moet het in hem gestelde vertrouwen nu waarmaken. Als politicus speelde hij nooit een rol. Maar wat niet was, kan natuurlijk komen. De jurist Poetin, die al sinds 1975 voor de KGB werkt, is hoe dan ook vooruit gestuurd om sommige dossiers te bewaken en andere juist te openen.

Controle over de radio, televisie en kranten is daarbij van eminent belang. Niet toevallig ontketende Volosjin vorige maand een halve mediaoorlog, vooral gericht tegen een concurrent van Berezovski die onder meer een belangrijk commercieel tv-kanaal beheerst en al jaren goede maatjes is met de burgemeester van Moskou. Een nog duidelijker signaal was vorige week de geslaagde overval van Berezovski zelf op het relatief onafhankelijke financiële dagblad Kommersant. De hoofdredacteur werd ontslagen.

Loezjkov en de andere politici die bezig zijn met hun warming-up hebben dus alle reden om ongerust te zijn, of als verdediging ook hun archieven aan de openbaarheid prijs te geven.

De politieke beweging die deze smeercampagne veroorzaakt, zou dus wel eens in chaos kunnen uitmonden. En precies dat is, in dit cruciale verkiezingsjaar, koren op de molen van Jeltsin. Het is Poetin die deze "uitdaging het hoofd moet bieden'. De middelen die de geheime dienst FSB hem daarbij kan leveren, zijn rijk geschakeerd: van koffers vol 'kompromat' tot gewapende macht. Aan de speeltafel hebben gokkers én schakers voor deze tactiek een woord: gambiet.

Zie ook:
Jeltsin ontslaat premier Stepasjin (9 augustus 1999)

( a d v e r t e n t i e s )