NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

S e l e c t i e

J.M. BIK
,,Dit kabinet is in nood geboren'', zegt premier Joop den Uyl tot een PvdA-congres, kort nadat het naar hem genoemde kabinet in mei 1973 is ontstaan.

Het is een uniek kabinet, waarin PvdA, PPR en D'66 (toen nog met apostrof) de 'rode' meerderheid en KVP en ARP tandenknarsend de 'gedogende' witte rand vormen. De CHU, volgens de toenmalige roemruchte formateur Jaap Burger (PvdA) een ,,notoir onwillig blok'', gaat naar de oppositiebanken. De drie grootste confessionele partijen zijn hardhandig uit elkaar gespeeld, progressief Nederland viert feest en is zich er nog niet van bewust dat de operatie-Burger de latere vorming van het CDA een sterke impuls zal geven. Maar voorlopig lijkt ook Nederland, zij het met lichte vertraging, de nieuwe Europese 'tijdgeest' te hebben verstaan; de 'verbeelding' komt aan de macht.

In de documentaire De illusie aan de macht wordt heel duidelijk dat Den Uyls kabinet in veel opzichten in nood geboren is. De samenwerkende progressieven willen veel veranderen in het ontzuilende Nederland, waar in de eerste decennia na de oorlog veel gerestaureerd maar weinig gemoderniseerd is. De confessionelen - waarvan vooral de KVP aangeslagen is door zware nederlagen in de verkiezingen van 1971 en najaar 1972 - zouden graag redden wat er van hen, en van hun opvattingen, nog te redden valt. Zij weten dat de PvdA niet alleen politieke tegenstander is, maar intussen ook het bestaansrecht van confessionele partijen praktisch ontkent en hen liefst zo snel mogelijk in de stembus geliquideerd zou zien. Trefwoord: polarisatie, waarvan de VVD zich trouwens 25 jaar later tevreden de grote begunstigde mag noemen. Want Nederland ontzuilde maar werd ook steeds welvarender. En, zoals Feuerbach zei: Der Mensch ist was er isst. Waardoor de deconfessionaliserende kiezers vaker naar rechts dan naar links afzwaaiden en de PvdA nu kleiner en de VVD veel groter is dan in de dagen van Drees. Wat de polarisatiestrategen van Den Uyl - zeg, Ed van Thijn of later Max van den Berg - kennelijk niet hadden voorzien.

De PvdA, waarin Nieuw Links terrein en invloed heeft gewonnen op de vergrijsde partijkaders en waarin Den Uyl wel eens 'burgemeester in bezettingstijd' moet zijn, is in '72/'73 ongeduldig. Zij heeft sinds 1958 (laatste kabinet-Drees) in vijftien jaar maar anderhalf jaar meegeregeerd, namelijk in het centrum-linkse kabinet-Cals, dat najaar 1966 door 'verraad' van KVP-fractieleider Schmelzer ten val kwam. De anti-KVP-stemming in progressief Nederland, ook in nieuwe partijen als D'66 en PPR, is sindsdien intens. Zó intens dat Den Uyls kabinet in feite een anomalie is. Aan de geboortenood van dat kabinet hadden de progressieven even eerder zelf een extra bijdrage geleverd door met een 'ononderhandelbaar' programma Keerpunt '72 aan de verkiezingen mee te doen. Door dat bevlogen boerenbedrog, voor coalitiemeerderheden zijn nu eenmaal onderhandelingen nodig, zou de formatie lang duren en het kabinet een 'spannende', romantische maar niet zo praktische instabiliteit krijgen. De documentaire had daarover best iets uitvoeriger mogen wezen. Dit temeer omdat die Den Uyls tekort als bezettingsburgemeester te zien geeft, waarvoor hij in de voor hem mislukte formatie van 1977 nog de zwaarste prijs van zijn loopbaan zou betalen.

Maar: de documentaire is nog boeiend genoeg voor vergeetachtige ouderen en nieuwsgierige jongeren. Oud-ministers vertellen wat er destijds in het kabinet omging inzake omstreden kwesties als het abortusbeleid, de grondpolitiek, de 'geheime' wapenleveranties aan Israel. En óók, zoals zaterdag in de krant weergegeven, dat het koningin Juliana niet onverschillig liet wat er na de Lockheed-affaire ('76) met haar man zou gebeuren. Dat dat zo was is evenmin opmerkelijk als heel nieuw. Een vraag is wel: moeten oud-ministers zó omgaan met zo'n 'smakelijk' maar constitutioneel nogal delicaat 'geheim van Soestdijk'?

Joop den Uyl: De illusie aan de macht (1). Ned.3, 20.26-21.27u.