NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Is het weer niet goed?

Ze zijn te goed voor tbs - nog wel. In De Waag in Utrecht worden delinquenten met een stoornis behandeld. Om te vermijden dat ze verder afglijden. Groepsgesprekken. Gedragstherapie. Zèlf nadenken. Alles draait om het voorkomen van een nieuw misdrijf. 'Nog aan een delict gedacht?' Over goede wil en gevaarlijke mensen.

Margriet Oostveen

Bij één slachtoffer was hij zo vriendelijk geweest haar handen op haar buik te boeien. In plaats van op haar rug. ,,Zodat ze haar kinderen nog kon aaien.'' Waarmee Gert maar wil zeggen dat hij best een aardige jongen is.

Gert komt ,,van de kampies'', ofwel een woonwagenkamp. In zíjn familie komen ze altijd voor elkaar op. En die vrouw had dus zijn neef iets geflikt.

Er waren meer momenten van spontane hulpverlening. Gert (36) zat in totaal ruim zes jaar in de cel voor gijzeling, gewapende overvallen en zware mishandeling. Maar dat was toen. Tegenwoordig spreekt hij in welzijnsjargon. Vlekkeloos. ,,Een negatieve ervaring'' mag Gert graag ,,met de groep delen''. Een goed gesprek noemt hij ,,een vertrouwensbasis''. Ook peinst hij soms: ,,Hou dat gevoel vast''. Het is de oogst van bijna zes maanden therapie. Over twee weken krijgt hij zijn oorkonde. Zijn oorkonde! Trots, trots, eindelijk iets afgemaakt. Toch heeft Gert een probleem.

Stel, de familie moet weer even geholpen worden. Roepen ze: Kom mee! Wat zegt Gertje dan voortaan? Ik mag niet, daar ben ik voor behandeld. ,,Dat begrijpen ze niet helemaal'', grijnst hij.

Het is maandagmorgen. Zes mannen gapen af en toe en slurpen koffie in hun groepsruimte. Koele tinten als een modern kantoorgebouw, muziek uit de radio, oranje Hup-Holland-vlag voor het open raam. In De Waag, 'centrum voor ambulante forensische psychiatrie', komen ze vijf dagen per week, een half jaar lang. 's Avonds gaan ze gewoon naar huis. Potje dammen? Iemand neemt zijn eerste Seresta.

De Waag ligt aan een smalle straat in Utrecht, pal tegenover de Dr. Henri van der Hoeven-kliniek. Daar zitten de tbs-gestelden. De Waag maakt er deel van uit, maar kreeg zijn naam niet voor niets. Hier geen tbs'ers. Wel hebben de meeste 'clienten', zoals ze in De Waag heten, maanden tot jaren in de gevangenis gezeten. ,,Wij behandelen delinquenten om te vermijden dat ze nog dieper zinken. Wij willen voorkomen dat ze later aan de overkant in tbs belanden'', zegt directeur Jules Mulder. Om dat snel te relativeren. ,,Althans, dat is onze reclameslogan. Dat zeggen we onze clienten.''

Is de methode van De Waag misschien een voorbeeld voor de hoge ambtenaren van het ministerie van Justitie? Zij adviseerden de informateurs van het nieuwe kabinet onlangs de tbs maar af te schaffen. De top van Justitie zoekt een vorm van behandeling die 'efficienter' is. Tbs is duur; een plaats kost ten minste 650 gulden per dag. Een tbs-behandeling duurt lang; drieeneenhalf tot vijf jaar is normaal. En de wachtlijsten blijven groeien. In De Waag duurt een behandeling in de regel maximaal zes maanden en kost een plaats 350 gulden per dag. Directeur Jules Mulder: ,,Hier hopen we de druk op tbs-klinieken te verminderen. Maar voor een bepaalde groep zal tbs onvermijdelijk blijven.'' Loop maar een weekje mee, had hij gezegd. En zie de smalle marge waarin wij wat kunnen uitrichten.

De introductie van groepsleider Frans Thoonsen voor de bezoeker, stemt ook voorzichtig. Vertel de cliënten zomin mogelijk over jezelf. Zeg liever niet in welke plaats je woont. ,,Vergis je niet hoor. Dit zijn gevaarlijke mensen.'' Wij zijn al blij als we ze het goede spoor kunnen wíjzen, zegt Thoonsen. In De Waag leer je dat lust tot misdaad nooit over gaat. Maar dat het geen kwaad kan eerst eens na te denken.

Zegt de ene geweldpleger tegen de ander: ,,Toen ik mijn rijbewijs haalde zei mijn moeder: 'rij jij je eigen maar gauw kapot'. 't Is erfelijk.'' Zegt de ander: ,,Jij moet hier loskomen van die navelstreng.'' Tbs legt de rechter na een zwaar misdrijf slechts op aan wie niet, of verminderd, toerekeningsvatbaar is. Alleen dan volgt jarenlange opsluiting en behandeling in een kliniek. Alle overige criminelen gingen tot enkele jaren geleden gewoon de cel in. Voor alle gradaties van afwijking tussen normaal en verminderd toerekeningsvatbaar gedrag bestond alleen therapeutische hulp op vrijwillige basis.

Tot De Waag vijf jaar geleden werd opgericht. ,,Ook het ministerie constateerde dat er wel wat veel gestoorden in de gevangenissen zaten'', zegt directeur Mulder. Tijd voor de eerste forensische dagbehandelings- en polikliniek. Voor delinquenten zonder tbs, maar met een stoornis. ,,Justitie zei: wij zijn er niet om gekken te onderhouden.'' Tachtig procent van het budget van De Waag wordt nu betaald door het ministerie van VWS, de rest is voor rekening van Justitie. Inmiddels zijn er nog drie soortgelijke behandelcentra opgericht in Deventer, Nijmegen en Eindhoven.

Een crimineel kan op verschillende manieren in de dagbehandeling van De Waag belanden. Therapie op basis van vrijwilligheid wordt toegestaan. Maar in veruit de meeste gevallen is de behandeling door de rechter opgelegd. Als bijzondere bepaling bij een voorwaardelijke gevangenisstraf bijvoorbeeld - wie de behandeling voortijdig staakt moet alsnog de cel in. Als bijzondere voorwaarde bij een voorwaardelijke tbs is de dagbehandeling ook een mogelijkheid - wie te vroeg ophoudt met de therapie krijgt alsnog tbs. En er komen criminelen naar De Waag bij wijze van voorlopige invrijheidsstelling. In plaats van hun laatste zes maanden celstraf mogen ze dan in de dagbehandeling 'resocialiseren'. Zoals Gert.

De Waag werkt met 'horizontale programmering'. Voor de broodnodige structuur. Week in, week uit: 's Ochtends groepsgesprekken of sport. Dan gezamenlijk lunchen. 's Middags groepsgesprekken of meer sport. Of 'hobby-ontwikkeling' om een vrijetijdsbesteding te vinden. Of toneelspel om te leren dat je kunt veranderen. En gesprekken met familieleden. Psychotherapie. Gedragstherapie. Individuele gesprekken, voor wat te pijnlijk is om in de groep te zeggen - incestervaringen, mishandeling door de ouders.

Wie aan De Waag begint, tekent een contract. Wie vervolgens verzuimt zonder toestemming, zich niet aan de huisregels houdt, onvoldoende meewerkt of opnieuw een delict pleegt, moet vertrekken. En gaat in de meeste gevallen linea recta terug de cel in. Die stok achter de deur motiveert.

,,Het bestaan van onze behandeling gaat als een lopend vuurtje door de gevangenissen'', zegt groepsleider Thoonsen. ,,Lekker naar het vrouwtje, hoor je daar soms, en tussendoor een beetje lullen in De Waag.''

De koffie is gedronken. Zes mannen gaan hun eerste groepsgesprek van de week voeren. In de therapieruimte, een zakelijk lokaal met een ronde tafel en grote vellen papier aan de muur. Lijsten met 'positieve gevoelens'. Lijsten met 'negatieve gevoelens'. En van ieder groepslid een vel met eigen zwakke plekken: 'Uit evenwicht door...?' Grote rode letters op de lijst van Gert: FAMILIE SITUATIES! FAMILIE RUZIE! FAMILIE CULTUUR! FAMILIE VERPLICHTINGEN!

Ad (30) kijkt met wijd opengesperde ogen rond. Hij komt vandaag voor het eerst, daarom moet iedereen zich van groepsleider Frans Thoonsen even voorstellen. Met delict en korte voorgeschiedenis graag. Een bonte optocht van excuses trekt voorbij. (Thoonsen: ,,Die moeten ze hier dus afleren.'')

De een kreeg ,,plotseling een rood waas'' voor de ogen. De ander ,,werd gewoon groen van ellende''. De volgende ,,had een black out''. Verkrachting, mishandeling, roofoverval. Edward (27) mompelt: ,,Doodslag''. Altijd pech gehad, zegt hij. De leiding corrigeert dat na afloop. ,,Die jongen is spuugverwend. Die wil alles naar zijn hand zetten.''

Edward had een tweeling. Baby's nog, en huílen! Op een dag had hij er dus ,,voor hij het wist'' eentje door elkaar gerammeld. Het kind overleed er later aan. Edward ging twee jaar de cel in. En nu verplichte dagbehandeling toe. Dat viel mee. ,,Ik was de eerste in die reeks kindermoorden die werd veroordeeld. Na mij kwam Hoofddorp. Ik was bang dat ze van mij een voorbeeld wilden maken.''

Tijd om te 'begrenzen': afkappen, om te voorkomen dat men oeverloos over zichzelf doorkletst. Frans Thoonsen leidt het dagelijkse rondje 'evaluatie' in. Wat heeft iedereen het afgelopen weekeinde uitgespookt? Zijn de goede voornemens uitgevoerd? Waren er 'risicosituaties'? Ofwel: Nog aan een delict gedacht? Boodschappen gedaan, zegt de een. Televisie gekeken, zegt de ander.

Thoonsen: ,,Edward, nog geblowd?''

Edward: ,,Twee maar.''

Thoonsen: ,,Je zou niet blowen.''

Edward trekt wit weg. Zegt eerst nog zacht: ,,Heb ik minder geblowd, is het weer niet goed.'' Dan: ,,Nou, krijg DE TERING DAN MAAR! TERING-TERING-TERING!''

Snel over naar Gert. Die is maar druk geweest met het opknappen van zijn nieuwe woonruimte. Here, Here, wat is hij daar druk mee. Mag hij niet eens een middagje vrij van De Waag? Nee, dat mag Gert niet. Even verstrakt zijn gezicht. Dan weer een gezellig knipoogje - doet hij graag. De groepsleiders noemen hem 'onze co-therapeut'. Zó toegewijd is Gert.

Iedereen heeft een klein zwak voor hem. ,,Behalve ik'', zal de sportinstructeur later in de gymzaal van de tbs-kliniek zeggen. Twee keer per week lopen zes mannen naar de overkant om therapeutisch aan voetbal, volley of badminton te doen. Met extra punten voor de tegenpartij bij iedere geschreeuwde vloek.

,,Kanker, die bal is uít!''

,,3-2, lul!''

,,3-3!'' En dan stampt Gert een flamencodansje.

Als Gert kwaad wordt, zegt de sportinstructeur, dan zet hij zo een gun op je hoofd. Hij kent het dossier van Gert. ,,Die man is levensgevaarlijk.'' Dat Gert van de rechter geen tbs kreeg vindt hij ongehoord.

Zo somber zijn ze in De Waag niet. Maar de groepsleiding is evenmin optimistisch. ,,Enerzijds is hij de ideale cliënt'', zegt Thoonsen. ,,Hij begrijpt precies waar het hier om draait. Motiveert de groep. En hij wíl veranderen. Maar het is alsof hij wat hij leert ook als een masker gebruikt. En dat wordt waarschijnlijk afgeworpen als zijn familie weer piept. Handel. Geweld. Gert moet altijd weer mee doen in dat schemergebied.'' Ze hebben aanwijzingen, zegt Thoonsen, dat Gert iets van plan is. ,,En als die nog sterker worden moet hij dus weg. Helaas.''

N>o cure, but control. Dat is het uitgangspunt dat ze in De Waag hanteren. Naar voorbeeld van een therapie die voor verslaafden werd ontwikkeld. Het gedrag van geweldplegers en seksuele delinquenten lijkt vaak op dat van verslaafden, is de gedachte. Net als het nemen van een shot heroine is het plegen van een gewapende overval, mishandeling of seksueel misbruik voor sommigen eenvoudigweg te lekker om te laten. Even de kick, van geld of macht. En het plegen van een delict verdooft ook.

Wanneer ze eenmaal in de cel belanden, nemen de meesten zich voor een beter mens te worden. Tot ze weer buiten komen, en op problemen stuiten. Dan begint wat ze in De Waag de 'delictketen' moemen:

Vriendin weg, ontslag? Fase 'uit evenwicht'.

Geldgebrek? Ruzie? Fase 'prikkel'.

,,Dat heb ik weer!'' Fase 'denkfout'.

,,Verrek, ik had dat pistool nog.'' Fase 'verhoogd risico'.

,,Dus als ik nou eens morgen...'' Fase 'gedeeltelijke terugval'.

,,Kan mij het schelen, niks lukt, ze vragen erom!'' Fase 'Zie je wel'.

Daarna blijft nog maar één fase over.

Delict plegen. Fase 'terugval'.

Op dinsdag leren zes mannen dit rijtje begrijpen. In de les 'terugvalpreventie'. ,,Wie heeft zijn keten nog niet ingevuld'', vraagt de docent. Nieuwkomer Ad. Ad pleegde ooit een overval op een postkantoor, er werd met het geld getreuzeld, toen kreeg een negenjarig kind ,,onbedoeld'' de loop van een geweer op het hoofdje gedrukt. Vier jaar celstraf, anderhalf jaar vrijwillig behandeld in een psychotherapeutische leefgemeenschap. Heeft nu een vriendin en een baantje bij de gemeente. En hij zit soms zeven uur achter de gokkast.

,,Tegen de agressie, snap je.''

,,Verdoving he'', zegt zijn docent.

Ad kwam vrijwillig naar De Waag. Bang ,,dat de stoppen weer doorslaan''.

Is Ad wel eens somber? Mwah, komt weinig voor, zegt Ad.

Gert: ,,Welja. Je denkt mijn leven is perfect, kom, ik stap in de auto en pleeg een overval.''

Ad, stralend: ,,Ja! Ik ben een gevaarlijk persoon voor de maatschappij!''

Docent: ,,Het heeft altijd te maken met wat eraan vooraf gaat. Heb jij vaak een wapen op zak?''

Alles in De Waag draait om het misdrijf en wat kort daarvoor gebeurde. Hier wordt niet nodeloos in zieleroerselen gewroet. Een ongelukkige jeugd is bespreekbaar. Maar niemand is hier te zielig om na te denken. Prik die eigen smoezen door, wordt gedoceerd. Herken iedere gemoedsgesteldheid die je rijp maakt voor een delict. En zorg dat je op tijd van gedachten verandert. Alles hangt van een keten van keuzes af. Laat het je niet overvallen, kies op tijd. Iedereen in dit lokaal is toerekeningsvatbaar - nog wel.

En bekijk het ook eens van de kant van je slachtoffer, zullen ze later die week leren tijdens het uurtje 'empathietraining'. Ad wordt opnieuw bevraagd. ,,Begrijp jij hoe een slachtoffer zich voelen kan?''

Ad: ,,Nee. Kan ik het helpen?''

De groep, in koor: ,,Dèèènkfout!'' Ad: ,,Ach! Zo'n slachtoffer moet gewoon denken: hij zal het wel nodig hebben.''

De leiding zucht even. Enfin. Ad is nog maar net begonnen.

Geweldplegers vormen ongeveer tweederde van de cliëntèle van De Waag, de rest bestaat hoofdzakelijk uit seksuele delinquenten. En onder hen zijn de meesten pedofiel. ,,Die zijn vaak stukken gemotiveerder om trouw te komen'', zegt directeur Jules Mulder. Door de geweldplegers worden ze ,,de leden van de Donald-Duckclub'' genoemd. Geweldplegers en pedofielen zitten nooit in dezelfde groep. Omdat de eersten de laatsten verachten, wat de groepsgesprekken niet zou bevorderen. Niet-pedofiele aanranders en verkrachters komen soms wel in een groep geweldplegers terecht. Zodat ze door de groep op hun agressiviteit kunnen worden aangepakt.

Zoals Michiel (,,Ik ben best gevoelig''). Prima opleiding, had een hoge defensierang. Tot hij zijn ex-vriendin verkrachtte. Ja zie je, ze haalde hem het bloed onder de nagels vandaan, terwijl hij de druk gewoon niet aankon. Het proces-verbaal van haar aangifte is een tikje gewelddadiger dan zijn herinnering - dat mes was hij vergeten. Na vijf maanden celstraf en zes maanden behandeling noemt hij haar soms nog steeds ,,de trut'' en zegt hij: ,,Waar twee vechten hebben twee schuld.'' Michiel (26) heeft dus maar om een extra behandelingsmaand gevraagd. Tevreden: ,,Ik ben namelijk sinds twee weken weer verliefd.'' Mooi, slim en heel lief is Jolanda! Tijd voor ,,een puntje van kritiek'' door Gert.

Gert: ,,Michiel, wat had je je nou voorgenomen? Hebben jullie al gevreeën?'' (Knipoogje.)

Michiel: ,,Alleen gezoend.''

Gert: ,,Complimentje. Maar je hebt haar niet gezegd dat je een verkrachter bent?''

Michiel: ,,Jawel. Ze zei dat ik een en ander maar een keer moest uitleggen. Maar dat ze me toch wilde blijven zien.''

Gert: ,,Eerst zei je hier: Als het misgaat met Jolanda, dan pak ik haar ook. Dat heb je haar niet verteld, he?''

Jolanda zal een week later op De Waag moeten worden uitgenodigd, besluit de leiding. Voor een waarschuwing. Intussen zullen ze Michiel nog harder aanpakken. Hij moet zijn proces-verbaal tijdens een individuele middagsessie hardop aan zijn therapeut voorlezen. ,,Dat liet me best koud'', zegt Michiel. ,,Mijn maag draaide om'', zegt de therapeut. Michiel wordt daarnaast consequent op zijn superieure houding gewezen. ,,Jij zit alweer heel ver in je delictketen, Michiel.'' Deze wentelt zich intussen in de aandacht.

In vijf jaar zijn ruim driehonderd delinquenten begonnen aan de dagbehandeling in De Waag. Onder wie slechts tien vrouwen - die plegen meestal andere dan gewelds- of seksuele delicten. Inmiddels heeft De Waag het effect van de behandeling onder de eerste jaargangen, een kleine honderd personen, onderzocht. Ruim een kwart haakte voortijdig af. De eerste twee jaar daarna bleek van hen driekwart opnieuw met justitie in aanraking te zijn gekomen. Maar onder degenen die de behandeling voltooiden was dat de eerste twee jaar nog geen kwart. En bij vrijwel iedereen die op zijn minst aan De Waag begòn, waren de nieuwe delicten beduidend minder ernstig dan het misdrijf waarvoor ze in therapie waren gekomen. De keten richting tbs leek vooralsnog verbroken. Geweldsdelicten werden zelden nog gepleegd.

Je treft wel een atypische week, zucht Frans Thoonsen op woensdag in het kantoortje naast de groepsruimte. ,,Hoewel. Ik vind het hier de laatste maand wel vaker heftig hoor. Sjongejonge.'' Twee weken eerder zijn ze met drie groepsleiders van de afdeling dagbehandeling naar de polikliniek gevlucht. Voor het eerst in het bestaan van De Waag begon een cliënt ze zeer ernstig te bedreigen. Leiding ontzet door collega's, einde behandeling cliënt. En groepslid Edward dan? Die zei een dag eerder nog witheet tegen een groepsleider Ik trap je ribben er zo uit! ,,O, dat. Komt wel vaker voor.''

Edward kreeg even een 'time-out', maar heeft dat wat ruim opgevat. Deze woensdag is hij niet verschenen. Thoonsen belt hem op, er wordt niet opgenomen. Thoonsen waarschuwt Edwards reclasseringsambtenaar. Als hij wegblijft, mag hij niet meer komen. En legt de rechter hem vermoedelijk een nieuwe celstraf op.

Dan gaat een telefoon en al gauw zegt een groepsleidster in het kantoortje: ,,Nee toch. Nee. Gert.'' Haar collega's: ,,O god. Hè nou. O wat zonde.'' Vervolgens raakt alles in stroomversnelling.

Gert, vertelde de beller die zeer goed was ingevoerd, bereidt ,,een grote slag'' voor, die hij wel zeer binnenkort wil slaan. De eerdere berichten die De Waag kreeg zijn definitief bevestigd.

Exit Gert, onmiddellijk. Directeur Jules Mulder komt binnen voor crisisberaad. Hij zal het Gert straks zeggen. ,,Maar we moeten eerst nog evalueren en lunchen met de groep'', zegt een begeleidster. De 'horizontale programmering' in De Waag wordt gehandhaafd. ,,En Gert mag niks merken, hoe moet dat nou?'' De andere groepsleiders in het gebouw worden ingeseind. Even opletten graag. Kans op escalatie.

Zes mannen hebben zich intussen in de koffiekamer opgesloten. ,,Jullie een spoedberaadje? Dan wij ook!'' Een groepsleider praat het slot los terwijl een collega alvast de gevangenis in Scheveningen belt. Gert zou nog maar tien dagen in behandeling zijn, daar kan hij ze uitzitten. Daarna is hij weer vrij.

Het groepsgesprek. De sfeer is explosief, iedereen wordt boos om niets. ,,En o ja Gert, je moet zo nog even langs de directeur.'' Waarom? ,,Dat hoor je van hem.'' En Gert sist zachtjes ,,klootzak''.

De lunch lijkt in een snelkookpan plaats te hebben. Nog wat hagelslag, Gert? ,,Jullie persen mij ergens in, he'', zegt deze strak. Dan naar het directiekamertje.

Gert ontkent, zoals was verwacht. Directeur Mulder, allervriendelijkst: ,,Maar dat wantrouwen, hè Gert. We zitten vast in de behandeling. En dat betekent dat het hier stopt.'' Gert, zacht; ,,En mijn oorkonde krijg ik zeker ook niet?'' Probeert nog een dreigement: ,,Ik vind het achterbaks. Ik zal dit niet vergeten.''

En dan steekt de taal van De Waag toch nog even de kop op: Dat geef ik je vast mee.

De namen Ad, Edward, Jolanda, Gert en Michiel zijn op verzoek gewijzigd.

( a d v e r t e n t i e )

Domicilie,
voor wie zich vestigt in het buitenland.