NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

S e l e c t i e

MARISKA GRAVELAND
Volgens regisseur Sergei Eisenstein heeft de zestiende-eeuwse tsaar Ivan de Verschrikkelijke een silhouet dat groter is dan hemzelf. Zijn eigen schaduw is het enige dat boven deze alleenheerser uitstijgt. Door dit ene filmbeeld wordt onmiddellijk duidelijk dat Ivans grootheidswaan inderdaad een hersenschim is. Zelden is macht dan ook doeltreffender ontmaskerd zoals Eisenstein dat deed in deze biografie van de tiran.

Toch viel de film toendertijd in de smaak bij Stalin, die hem prompt met de 'Stalinprijs eerste klasse' bekroonde. Het zou de enige prijs zijn die de regisseur van Pantserkruiser Potemkin en October in eigen land zou krijgen. Het tweede deel van Ivan de Verschrikkelijke kon Stalin minder bekoren. Ivan was volgens hem gewoonweg niet verschrikkelijk genoeg. Eisenstein zou de wilskrachtige Ivan als zwak, besluiteloos en zenuwziek hebben afgeschilderd, of zoals het Centraal Comité van de Communistische Partij het met een zuur gezicht omschreef, 'als een soort Hamlet'.

Het eerste deel toont Ivan zoals Stalin zijn collega het liefste ziet: de stichter van het eerste Russische rijk is doortastend en heeft de teugels stevig in handen. Wat eigenlijk veel meer in het oog springt, en waar Stalin blijkbaar overheen keek, is de angstaanjagende omgeving waarin Ivan verkeert. Zijn troon staat temidden van duistere gewelven waar een groepje samenzweerders snode plannen smeedt om zijn heerschappij te ondermijnen. Ook Ivans waanzinnige gelaatsuitdrukking blijkt weinig heroïsch. Zijn blik, waarin de macht glinstert, is volgens zijn tegenstanders gewoon het gevolg van een tijdelijke beheksing.

Het paleis waarin Ivan rondloopt is theatraal en overweldigend vormgegeven en ook de andere acteurs hebben die dikaangezette mimiek die stamt uit de periode van de zwijgende films. De actualiteit van de film blijft echter rotsvast overeind staan. De eenzame machthebber die wanhopig probeert een verbrokkeld land bijeen te houden, maar zich onderuit ziet gehaald door onderlinge haat, moet menig regeringsleider flink wat nachtmerries hebben bezorgd. Gelukkig voor hen kon Eisenstein zijn geplande derde deel nooit voltooien, terwijl de filmkijker achterblijft met de vraag of Ivan daarin werkelijk zo verschrikkelijk zou zijn voorgesteld als Stalin hem had willen zien.

Ivan Grozny, deel 1 (S.M. Eisenstein, 1945, SU), ARD, 0.45-2.20u.