Zigeuners in een concentratiekamp Foto: Spaarnestad Fotoarchief

Zigeuners Duizenden zigeuners in Europa vonden in de oorlog de dood. Het nazi-regime beschouwde het zigeunervolk als een inferieur ras. Zigeuners werden massaal opgepakt, veelal wegens hun ras, maar vaak ook onder het voorwendsel dat het 'asocialen en criminelen' betrof. Ze werden afgevoerd naar zigeuner- en concentratiekampen. Slechts een kleine groep overleefde. De Nederlandse zigeuners werden tot 1944 met rust gelaten. De razzia van 16 mei 1944, waarbij een groot deel van de Nederlandse zigeuners in één klap werd opgepakt, maakte daar een einde aan. De Nederlandse politie arresteerde overal in het land woonwagenbewoners en zigeuners. Ze werden onder politiebewaking naar het doorgangskamp Westerbork gebracht. In sommige gemeenten was de politie al te gretig geweest, zelfs naar mening van de Duitsers. Zij besloten in Westerbork alsnog 279 woonwagenbewoners, die niet als zigeuner te boek stonden, vrij te laten. De 246 zigeuners die waren opgepakt, werden op de trein naar Auschwitz gezet: een kwart van de populatie van de zigeunergemeenschap in Nederland die volgens schattingen van de historicus en ziganoloog Lucassen voor de oorlog uit zo'n duizend zigeuners heeft bestaan. Slechts dertig zigeuners van dit transport overleefden de vernietigingskampen. Ze keerden terug naar Nederland waar ze zich voegden bij het handjevol zigeuners dat tijdig had kunnen onderduiken.

'Ze waren ons vergeten'

De zigeuners mogen tot hun eigen verbazing meedelen in de compensatie die de Nederlandse overheid recentelijk toezegde.

Chris van de Wetering

Een oude Sinto sprak Zoni Weisz ooit aan op diens betrokkenheid bij de onderhandelingen over de morele aanspraken van de zigeuners. Noem mij eens, beste Zoni, één contact met de buitenwereld dat iets goeds heeft gebracht?

Weisz zegt dat hij met de mond vol tanden stond. ,,Behalve enkele boeren, die wij als seizoenarbeider goed kenden, is er geen mens geweest die zich bekommerde om het kleine groepje zigeuners dat de oorlog overleefde.''

De dertig miljoen gulden die de Nederlandse overheid de Sinti en Roma nu geeft, wekte in de gesloten zigeunergemeenschap grote verwondering. ,,Mijn mond viel open van verbazing'', zegt Lalla Weiss, woordvoerder van de Landelijke Sinti Organisatie (LSO). ,,Voor het eerst werden we niet overgeslagen.'' Zoni Weisz noemt de toezegging van de schadeloosstelling een ,,mijlpaal in de geschiedenis''.

De ,,naar binnen gerichte cultuur'' van de zigeuners, die bovendien, anders dan het joodse bevolkingsdeel, slecht georganiseerd waren, zorgde er volgens Weisz voor dat ,,de autoriteiten op een gegeven moment dachten dat we niet meer bestonden''.

Het is de eerste keer dat de zigeuners compensatie krijgen voor hun verliezen in de oorlog. De zigeuners ontvingen nooit enige schadevergoeding voor de woonwagens, paarden, muziekinstrumenten en sieraden die de Duitsers hun ontnamen. Ze profiteerden niet van Duitse schadevergoedingsregelingen en pas heel laat ontdekten ze dat ze aanspraak mochten maken op de Wet Uitkering Vervolgingsslachtoffers.

Toen ook de commissie-Van Kemenade, die in opdracht van de regering onderzoek deed naar roof en restitutie van bezittingen, de verliezen van de zigeuners afdeed in welgeteld 25 regels, was de woede groot. Weisz deed onmiddellijk een persbericht uitgaan met als kop 'De vergeten holocaust'. De publiciteit had resultaat: binnen enkele dagen zat Weisz met een zware kabinetsdelegatie om de onderhandelingstafel.

Het onderhandelingsresultaat, dertig miljoen gulden, zal grotendeels rechtstreeks aan de zigeuners worden uitgekeerd. Vier miljoen gaat naar collectieve doelen, zo is afgesproken. Volgens Weisz zijn er plannen voor een nieuw onderkomen voor de LSO en er zal een documentatiecentrum komen.

De LSO heeft inmiddels de handen vol aan de inventarisatie van de aanvragen. Een kleine 2.500 zigeuners heeft zich inmiddels gemeld bij de organisatie. Het totale aantal zigeuners in Nederland wordt door de LSO geschat op zo'n 4.000.

Veel werk zal volgens Weiss gaan zitten in het opsporen van zigeuners die zich na de oorlog buiten Nederland hebben gevestigd. Deze groep moet via advertenties in buitenlandse kranten worden bereikt.

De hoogte van het bedrag wekte de verwondering van historicus Hans van der Pauw. Hij dook voor de commissie-Van Kemenade in de archieven en moest constateren dat op basis van de aangetroffen documenten de waarde van de geroofde bezittingen niet te becijferen is. ,,Het maakt nogal uit of sprake is van een stradivarius of een goedkope oude viool. Uit de documenten viel dat niet op te maken. De dertig miljoen gulden is de zigeuners van harte gegund, maar het bedrag is een slag in de lucht.''

De recente toezegging laat overigens individuele claims onverlet, al zal niet iedereen de gang naar de rechter maken. Zoni Weisz ziet er in elk geval vanaf. De bewijsstukken voor het Amersfoortse vioolbouwersbedrijf van zijn vader, die omkwam in Auschwitz, gingen in de oorlog verloren. ,,De armati van mijn vader zal ik wel nooit vergoed zien, maar daar heb ik vrede mee.''