Dossier Oostenrijk

Nieuws

Regeringsformatie

Buitenlandse reacties

Documenten

Links

J.H. Sampiemon
Van tijd tot tijd komt de democratie zichzelf tegen. De opmars van uiterst rechts heeft ook in Nederland, België, Frankrijk en Duitsland voor hoofdbrekens gezorgd.

De vraag: wat te doen met een onwelgevallige verkiezingsuitslag, spitst zich doorgaans toe op: negeren of confronteren? Na de ineenstorting van uiterst rechts in Rotterdam bij de jongste gemeenteraadsverkiezingen liet burgemeester Peper zich er op voorstaan dat zijn harde aanpak succes had opgeleverd. Maar de hoge absentie onder de ultrarechtse volksvertegenwoordigers in raad en deelraden had er zeker ook toe bijgedragen. De ultrarechtse falanx waarvoor men vier jaar eerder had gesidderd, was geleidelijk aan vanzelf uiteengevallen.

Dergelijk natuurlijk verloop is helaas niet vanzelfsprekend. Als de gevestigde partijen als gevolg van hun immobilisme steeds meer het vertrouwen van de kiezer verliezen, ultrarechts zich opwerpt als bestrijder van ingevreten corruptie en oneigenlijke bevoorrechting en als ultrarechts over charismatisch-populistische leiders beschikt, die op het electorale ongenoegen weten in te spelen, werken negeren, isoleren en confronteren averechts. De gebeurtenissen in Oostenrijk zijn daarvan een voorbeeld. Op een kort intermezzo na, in een coalitie met de socialisten in de jaren tachtig, is de FPÖ buiten de macht gehouden. Sinds dat intermezzo is het met deze partij in stijgende lijn gegaan. De voorheen gebruikelijke score van rondom de vijf procent liep sindsdien gestaag op - tot 27 procent bij de parlementsverkiezingen van vorig jaar. De keerzijde was de gestaag dalende lijn die socialisten (SPÖ) en christen-conservatieven (ÖVP) in diezelfde periode te zien gaven.

De Europese staats- en regeringsleiders hebben in het geval van Oostenrijk voor de harde aanpak gekozen. De FPÖ van Haider mocht van hen niet in de regering, hoewel een voortzetting van de grote coalitie van socialisten en christen-conservatieven niet mogelijk bleek en een andere meerderheid slechts was te vormen samen met de FPÖ. Of de socialisten in de door president Klestil gewenste minderheidsregering met de Groenen gedoogsteun van de FPÖ zouden hebben geaccepteerd, zal altijd wel een vraag blijven. Hoe dan ook, de ÖVP heeft niet op zo'n constructie willen wachten en heeft, buiten het staatshoofd om, het gesprek aangeknoopt met de FPÖ. In feite hebben de Europese staats- en regeringsleiders de in Oostenrijk gangbare politiek van uitsluiting van de FPÖ willen voortzetten. Ook zij hebben niet willen wachten, bijvoorbeeld totdat de ontwikkelingen in Oostenrijk zich hadden uitgekristalliseerd. Volgens in Denemarken en Frankrijk geventileerde berichten zou Oostenrijks president zelf de andere lidstaten hebben aangemoedigd. Als dat klopt zouden de vijftien het eens zijn geweest, hoewel het Portugese voorzitterschap zich, bij zijn aankondiging van sancties tegen Oostenrijk, in het openbaar slechts woordvoerder heeft gemaakt van veertien lidstaten (minus Oostenrijk dus).

Zijns ondanks heeft president Klestil nu toch de coalitie van ÖVP en FPÖ moeten accepteren. De belofte van goed gedrag die zij beiden hebben moeten tekenen, kan de zorgen natuurlijk niet wegnemen. Haider heeft zich bewezen als een doorknede opportunist die even gemakkelijk ondiplomatieke uitspraken doet als dat hij ze inslikt. De bruine geur die de 'Freiheitlichen' verspreiden kan daarmee niet worden geneutraliseerd. De presidentiële nederlaag maakt in ieder geval voor wat Oostenrijk betreft een einde aan de politiek van uitsluiting.

De actie van de staats- en regeringsleiders heeft intussen een precedent geschapen, waarvan maar moet worden afgewacht wat dat voor de Europese eenwording betekent. De Europese commissaris belast met de uitbreidingsonderhandelingen, Verheugen, ziet de toekomst rooskleurig: "De boodschap aan de wereld is duidelijk. De deelname van een radicale rechtse partij in een democratisch land in Europa zal eenvoudig niet worden aanvaard. Die tijden zijn voorbij, en daar ben ik blij om." De Belgische minister van Buitenlandse Zaken, Michel: "De nieuwe Oostenrijkse coalitie zou een onaanvaardbare breuk forceren in het verzet tegen een wederopstanding van fascistische ideeën in Europa." Volgens hem had Haider stemmen gewonnen met "xenofobische, simplistische, verderfelijke en discriminerende ideeën die de democratische beginselen ondermijnen waarop ons politieke systeem berust." De Portugese minister van Europese Zaken, Seixas da Costa: "We bevinden ons niet langer in een Europese Gemeenschap waarin wij geen beginselen hebben waaraan wij ons kunnen houden. We bevinden ons nu in een Europese Unie. [...] Wanneer wij kandidaatleden vragen zich volgens bepaalde regels te gedragen, kunnen we niet het risico nemen om mensen in enkele regeringen binnen de Europese Unie een andere weg te laten gaan." De ambtgenoten van Zweden en Frankrijk hebben zich in vergelijkbare bewoordingen uitgelaten.

Nu de uitsluiting van de FPÖ in Oostenrijk zelf is mislukt, zal moeten blijken of een uitsluiting van Oostenrijk door de Europese Unie een beter resultaat oplevert. De veertien hebben voorlopig alleen aangekondigd hun bilaterale betrekkingen met dat land op een laag pitje te zetten. Zij hebben hun actie immers buiten het gemeenschappelijke verband georganiseerd. Het voorzitterschap mag zich tot woordvoerder hebben gemaakt, maar zelfs dat was geen intergouvernementele onderneming, zoals die in de Unie wordt bedoeld. Er is geen formeel beraad in een formele zitting van de Europese Raad (van staats- en regeringsleiders) aan voorafgegaan. Het voorwerk heeft zich uitsluitend in de bilaterale sfeer voltrokken.

Er is al doende spanning ontstaan tussen de hooggestemde uitlatingen van leidende Europese politici over de betekenis van hun actie voor de toekomst van Europa en de geïmproviseerde manier waarop zij aan hun hoge idealen vorm hebben gegeven. Nu al doemen problemen op. Bijvoorbeeld: dient de bilaterale boycot te worden omgezet in een boycot die de communautaire organen insluit? Als de leiders van Europa zichzelf ernstig nemen, lijkt dat de enig juiste gedragsregel nu zij niet zijn geslaagd in hun opzet Haiders partij op afstand van de macht te houden. Wel dan graag met inachtneming van de regels die het Verdrag van Amsterdam in zo een geval voorschrijft.

J.H. Sampiemon is commentator voor NRC Handelsblad.