Dossier DNA

Nieuws

DNA-bank

Klonen

Humane Genoom

Chromosomen

'Mijn opa had reuma aan zijn handen en mijn moeder heeft het ook. Dat is erfelijk, dus zal ik het ook wel krijgen,'' vertelt Marijke (13) aan haar klasgenoten Nora (15) en Nabila (13). ''Maar gedrag is niet erfelijk'', reageert Nora. ''Ik heb een heel ander karakter dan mijn ouders. Ik rook en heb een vriendje en dat willen mijn ouders niet, maar ik doe het toch.''

Jacqueline Kuijpers

Karakter wordt bepaald door opvoeding, daarover zijn Nora, Nabila en Marijke het eens. Dus als een kind eigenwijs geboren wordt kan het door opvoeding een heel lief kindje worden? ''Hmm'', peinst Nabila. ''Nee, want ik heb een neefje dat heel druk is en zijn broertje is juist heel stil.'' Marijke denkt bij nader inzien toch wel dat karakter erfelijk is. ''Net als overgewicht'', voegt ze eraan toe. Marijke is verliefd - ''schrijf maar niet op op wie'', giebelt ze. Om de vraag of het in haar genen vast zou kunnen liggen op wie ze verliefd wordt, ligt ze compleet dubbel. ''Nee, tuurlijk niet, ik val zeker niet op iemand als mijn vader!'' Waarom ze nou precies verliefd is weet ze niet. ''Hij ziet er gewoon leuk uit en hij is aardig.'' Volgens de Marokkaanse Nabila is verliefd worden cultureel bepaald. ''Ik val gewoon niet op Nederlandse jongens.''

Vandaag maakt de klas van Marijke, Nora en Nabila, 2 mavo/havo van het Jeroen Bosch College in 's-Hertogenbosch, kennis met erfelijkheid en DNA. Ook voor de school is het een experiment om al in de onderbouw met dit complexe onderwerp te starten. ''DNA is een onderwerp waar je nu veel over leest en hoort en wij vinden dat onze leerlingen moeten kunnen begrijpen waar het over gaat, ook al laten ze hierna het vak biologie vallen'', verklaart biologiedocente Gabri Papen.

Erfelijkheid maakt wel deel uit van de examenstof op mavo, havo en vwo. Op havo en vwo dienen leerlingen te weten waar DNA voor staat en wat het inhoudt. Het Jeroen Bosch College maakt dat beeldend met het reizend laboratorium van Wageningen Universiteit, waar leerlingen uit 5-vwo zelf DNA isoleren uit tomatenplanten en de structuur zichtbaar maken met elektroferese. Zo zien ze het DNA-bandenpatroon in het echt.

Op het mavo gaat het meer over erfelijkheid in zijn algemeenheid en biotechnologie. Met een conserveringsproject in 3-mavo, waarin leerlingen zelf bier brouwen, zuurkool maken en paling roken, leren ze organismen te gebruiken om voedingsmiddelen te conserveren.

Voor de lessen van vandaag in zowel 2-gym als in 2-mavo/havo pakt Papen een doosje vol bontgekleurde brochures uit de kast: de Wenteltrap, Ivo en z'n DNA (een uitgave van PWT: Publiek, Wetenschap en Techniek). Zonder en detail in te gaan op wat DNA is of waar de afkorting voor staat leidt stripfiguurtje Ivo met de woorden 'hay fooks!' de leerlingen langs cellen, chromosomen en erfelijke eigenschappen. Naast de brochure maakt Papen gebruik van een video met korte stukjes over DNA en aanverwante onderwerpen. Ze gebruikt hetzelfde materiaal in het mavo, havo en vwo. ''Op het gym ga ik er alleen dieper op in en behandel ik meer videostukjes. Een onderwerpje als 'DNA-test ontmaskert alle boeven' vinden alle leerlingen interessant, maar het stukje 'Vaccins gemaakt met DNA-techniek' is meer geschikt voor het gym.''

Voor de eerste les doet Papen vooral een beroep op wat de leerlingen al weten. ''Ik wil van ze horen wat ze denken dat erfelijk is en wat niet, en aan het einde van het project gaan we die rijtjes weer af om te zien of ze van mening veranderd zijn'', vertelt Papen over haar aanpak. Zelf denkt ze dat voor veel eigenschappen geldt dat het een combinatie van aanleg en andere factoren is. Maar dat houdt ze voor zich, voor zover dat lukt. ''Leerlingen proberen altijd te weten te komen hoe jij ergens over denkt, maar ik wil ze zelf tot een mening laten komen.''

''Waar denk je aan bij het begrip erfelijkheid?'' vraagt Papen aan haar 2-gym klanten, die in groepjes van vier verdeeld zijn. ''Geld'', wordt er gegniffeld. ''Wie?'' vraagt Papen nog een keer. ''Kleur ogen'', zegt Lynn (14), waarna de rest van de klas volgt. ''Ziektes, allergie, bloedgroep, huidskleur, IQ, karakter, lengte, talent, geslacht, klonen.'' Papen schrijft alles wat er gezegd wordt op. ''Genetische manipulatie'', zegt Marleen (14). ''Heb je weer naar het journaal gekeken'', wordt er vanuit een ander groepje geroepen. ''Memostrings'', zegt Michiel (13). ''Memostrings?'', vraagt Papen. ''Ik weet niet precies wat je daar mee bedoelt, maar ik schrijf het erbij.'' Michiel is erg geïnteresseerd in exacte wetenschap, vertelt Papen later. ''Heel vaak vraagt hij dingen die ik eerst even moet opzoeken. Hij heeft vandaag ook als enige gevraagd waar DNA de afkorting van is.''

Vervolgens zwengelt Papen in de klas de discussie aan over de vraag welke eigenschappen erfelijk zijn en welke niet. ''Lengte?'' ''Ja, dat is erfelijk'', weet Suzanne (13) zeker. ''In mijn familie zijn alle vrouwen klein.'' ''Wie is het met Suzanne eens?'' vraagt Papen. De meerderheid van de klas steekt zijn vinger op. ''Zijn jullie wel eens in een museum geweest, met oude huizen?'' vraagt Papen. ''Toen waren mensen veel kleiner.'' Lynn heeft een ingeving. ''Ik heb gelezen dat Nederlanders het langste worden van iedereen.'' ''Maar waar ligt dat aan?'', vraagt Papen door. Lynn haalt haar schouders op. ''Calcium?'' oppert haar achterbuurvrouw Hong (14). ''Voeding is denk ik belangrijk.'' ''Misschien wordt de lengte van iemand wel bepaald door een combinatie van erfelijkheid en andere factoren'', besluit Papen. ''Dat gaan we in deze lessen onderzoeken.''

'Mijn vader heeft ook zo'n litteken op zijn linkerbil', zegt stripfiguurtje Ivo terwijl hij in De Wenteltrap op zijn kin wijst. Met voorbeelden wordt duidelijk gemaakt wat wel erfelijk is en wat niet - niet het litteken, en ook niet dat Ivo goed Engels spreekt omdat zijn vader Engelsman is, maar wel zijn kleur ogen. Zo komt de brochure bij de uitleg over DNA: een wenteltrap met traptredes die steeds uit twee kleuren stenen bestaan. De laatste bladzijde van de brochure is een bouwplaat. Leerlingen mogen zelf een stukje DNA knippen en plakken. 'Je hebt nu een stukje van één van jouw miljarden wenteltrappen gemaakt, een stukje van jezelf!' Maar juist dat 'van jezelf' is moeilijk te begrijpen voor leerlingen, vertelt Papen. ''Een crack-baby wordt verslaafd geboren, maar dat ligt niet vast in zijn genen. Dat onderscheid tussen aangeboren en erfelijk is nog lastig voor leerlingen.''