Dossier DNA

Nieuws

DNA-bank

Klonen

Humane Genoom

Chromosomen

Remmende patenten

Ook menselijk dna is patenteerbaar. Maar dan moet wel de functie van het betreffende gen bekend zijn, aldus de Octrooirichtlijn. 'Als bedrijven octrooi krijgen op basale kennis, vertraagt dat de wetenschap.'

Marcel aan de Brugh

MOET JE octrooi kunnen krijgen op een stuk menselijk DNA? Of op een transgene muis? De meningen in Nederland zijn verdeeld. Een meerderheid van de Tweede Kamer, waaronder de PvdA, is tegen het verlenen van octrooien op planten en dieren. D66 en VVD hebben geen bezwaar. Twee weken geleden heeft het Nederlandse kabinet over deze kwestie advies gevraagd aan de Raad van State met het verzoek om zo snel mogelijk te achterhalen of een octrooiverbod wel mogelijk is. Volgens Rainer Mufang, jurist bij het Europees Patent Bureau (EPB) in München, zijn de Europese lidstaten verplicht om de in 1998 geaccepteerde Octrooirichtlijn vóór 31 juli 2000 in hun nationale wetgeving te verwerken. ''Doen ze dat niet dan zijn ze in principe in overtreding'', zegt Mufang.

Volgens die Europese richtlijn is het mogelijk om octrooi aan te vragen op ''biologisch materiaal''. Daaronder wordt verstaan ''elk materiaal dat genetische informatie bevat en zichzelf kan vermenigvuldigen, of vermenigvuldigd kan worden in een biologisch systeem''. Het maakt daarbij niet uit of het materiaal uit zijn natuurlijke omgeving is gehaald, of via een technisch proces is gemaakt. Haal je DNA uit een tropische kikker, dan is dat patenteerbaar. Maak je datzelfde DNA in een machine, dan kun je er ook octrooi op aanvragen. Transgene planten en dieren zijn volgens de richtlijn ook patenteerbaar.

Wat gebeurt er als Nederland besluit een verbod in te stellen op het patenteren van dieren en planten en daarmee de voorschriften van de richtlijn doorkruist? ''Dat weet ik niet. Dat is juridisch onverkend terrein'', aldus Mufang. En wat gebeurt er als ook grotere EU-lidstaten zoals Frankrijk en Duitsland besluiten tot een dergelijk octrooiverbod? Kan dan de Octrooirichtlijn, waar ruim tien jaar over is gesteggeld, weer worden aangepast? ''Alles is mogelijk'', zegt Mufang. ''Maar dat zou dan een zaak zijn van de Europese Commissie.''

Volgens Mufang heeft het EPB inmiddels zo'n 6.000 tot 8.000 patenten verleend op ''biotechnologische uitvindingen''. Daaronder vallen bijvoorbeeld diagnostische tests, de ontwikkeling van vaccins en het gebruik van stamcellen voor het kweken van weefsels en organen. Minder dan 1 procent van alle Europese patentaanvragen heeft volgens Mufang betrekking op biotechnologie.

Over het patenteren van planten en dieren is lang gediscussieerd. De voorlopige uitkomst van die discussie werd afgelopen december bereikt. Toen won de farmaceutische en chemische multinational Novartis een rechtszaak tegen Greenpeace. De milieuorganisatie verzet zich tegen het patenteren van transgene planten. Veredelaars die nieuwe rassen ontwikkelen, genieten al bescherming via het kwekersrecht. ''Bovendien zijn we principieel tegen het patenteren van leven'', zegt Flotmann, die meteen laat weten dat zijn organisatie niet tegen het octrooisysteem op zichzelf is. ''Als je een diagnostische test of een medicijn ontwikkelt, dan moet je die uitvinding kunnen beschermen. Want zonder bescherming houdt een bedrijf de informatie omtrent een uitvinding natuurlijk geheim. Iedereen gaat dan voortdurend zijn eigen wiel zitten uitvinden. Dat zou een enorme verspilling zijn.''

Dna-cassettes

Voor Novartis en andere multinationals die modernde DNA-technologieën in huis hebben gehaald biedt het kwekersrecht echter niet voldoende bescherming. Kwekersrecht is namelijk alleen te krijgen op één enkel, nieuw ontwikkeld ras. Maar de biotech-bedrijven veredelen niet meer een ras, ze veredelen per erfelijke eigenschap. Ze ontwikkelen zogeheten DNA-cassettes waarin verschillende erfelijke eigenschappen zijn gecombineerd. Deze cassettes brengen ze in een breed arsenaal planten: tomaten, maïs, katoen, enz. Het is volgens de multinationals dan ook onbegonnen werk om voor elk afzonderlijk ras kwekersrecht aan te vragen. Voor transgene planten werken ze liever met patenten. Daar komt bij dat een patent niet alleen de duur ontwikkelde transgene plant (of het zaad) beschermt, maar ook zijn nakomelingen. Op die manier zijn multinationals ervan verzekerd dat een teler niet slechts één keer zaad koopt en het dan vervolgens, op de akker of in de kas, zelf vermeerdert en eventueel verder verkoopt. Een teler is verplicht om steeds nieuw zaad te kopen.

Gekke scheiding

Het protest van Greenpeace was in eerste instantie succesvol. De milieuorganisatie won een aantal jaren geleden een zaak tegen het Belgische plantenbiotech-bedrijf Plant Genetic Systems. Dat had patent aangevraagd voor een transgeen gewas dat bestand was tegen een onkruidbestrijdingsmiddel. Greenpeace won de zaak. Maar afgelopen december besliste het Europees Gerechtshof alsnog in het voordeel van het bedrijfsleven. Sindsdien zijn transgene planten patenteerbaar.

Ook transgene dieren zijn inmiddels patenteerbaar. ''Er is een gekke scheiding ontstaan'', zegt dr. Jan Merks van het Institute for Pig Genetics in Beuningen. ''Voor klassiek veredeld vee is niks geregeld. Een dierveredelaar verkoopt zijn dieren, rekent af en dat is het. De koper mag ermee doen wat hij wil. Het is een situatie waarmee we hebben leren leven. De juridische bescherming van transgene dieren is beter.''

Ook menselijk DNA is patenteerbaar. Hoewel de omschrijving in de Octrooirichtlijn daarover erg vaag is. Eerst stelt de richtlijn dat het niet mogelijk is om het menselijk lichaam, of onderdelen, te patenteren. Maar een passage verder is het ineens wel mogelijk om ''een element uit het menselijk lichaam (...) inclusief een gedeeltelijke sequentie of een gen'' te patenteren. De richtlijn stelt wel als eis dat de aanvrager duidelijk aangeeft voor welke industriële toepassing de uitvinding geldt. ''En je moet de functie van een gen kunnen vermelden'', aldus Mufang van het EPB.

Maar juist over dat laatste is veel discussie. ''Tegenwoordig is het zo makkelijk'', zegt Flotmann van Greenpeace. ''Stel, iemand vindt een stuk menselijk DNA. Vervolgens zoekt hij in een DNA-databank naar vergelijkbare stukken DNA. Hij stoot op een gen van een worm, of een bacterie. Van dat gen is de functie bekend. Dan vult hij een patentaanvraag in, met de vermelding dat het stukje DNA vermoedelijk die en die functie heeft. Dat is voldoende'', zegt Flotmann, die een aantal keren per jaar de aangevraagde biotech-patenten op het kantoor van de EPB doorpluist. Ook het noemen van een industriële toepassing is volgens Flotmann geen probleem. ''Je zegt gewoon dat je het stuk DNA denkt te kunnen gebruiken in een diagnostische test.'' Volgens Flotmann zijn er zo al veel onterechte patenten verleend.

Ook de Leidse hoogleraar humane genetica prof.dr. Gert-Jan van Ommen denkt dat patentbureaus af en toe te gemakkelijk een octrooi verlenen. Zo kreeg het Amerikaanse bedrijf Human Genome Sciences in februari een octrooi op het CCR5-gen. Het speelt onder andere een rol bij het ontstaan van aids, maar in de octrooi-aanvraag werd daaraan niet gerefereerd. ''Hun patent is erg breed. Daarmee blokkeren ze onderzoek aan bijvoorbeeld transgene muizen waarbij het CCR5-gen is uitgeschakeld. Als bedrijven octrooi krijgen op basale, of pre-competitieve kennis, dan ondermijnt dat het octrooisysteem. En het vertraagt het wetenschappelijk onderzoek.''

De Amerikaanse president Clinton en zijn Britse collega Blair lieten begin dit jaar weten dat de genetische informatie van de mens, de basevolgorde van het humaan genoom, vrij toegankelijk moet zijn voor iedereen. Octrooiering van een gen moet niet mogelijk zijn als het niet duidelijk is wat dat gen precies doet. De UNESCO en de Wereldgezondheidsorganisatie zien het humaan genoom als ''erfgoed'' dat niet mag worden gepatenteerd. Maar Mufang van het EPB zegt dat zijn bureau geen speculatieve patenten verleent. ''Er zijn natuurlijk grensgevallen. Maar het lukt je niet om in Europa zomaar een stuk DNA te patenteren zonder dat je de functie kent en een toepassing hebt. Dat zou ten nadele werken van degenen die degelijk werk willen leveren.'' De Octrooirichtlijn hoeft voor hem dan ook niet te worden aangepast. Het is de vraag of de twijfels van Nederland daarin verandering kunnen aanbrengen.