Dossier BSE

Nieuws

Wat is BSE?

Maatregelen Europese Unie

Maatregelen Nederland

BSE in het buitenland

Chronologie

Heel Europa dingt naar de hand van golden BSE- boys

De winnaar in de crisis rond de gekkekoeienziekte is het Zwitserse bedrijfje Prionics AG, ontdekker van de meest gebruikte BSE-test. Voor Prionics is het nu 'Knochenarbeit rundum die Uhr'

Joep Dohmen

De sfeer is meteen lacherig. "Here are our international headquarters", zegt het hoofd marketing die luistert naar de naam Karl Kalf. In een hal van de universiteit van Zürich wijst hij naar twee kamertjes, volgestouwd met boeken, dozen en tassen. Om de hoek komt juist, in spijkerbroek en op Nikes, Markus Moser aan. Hij is een van de oprichters van het drie jaar jonge Prionics AG, ontwikkelaar van een betrouwbare test voor de gekkekoeienziekte. Door de BSE-paniek groeit de omzet van Prionics razendsnel. Drie jaar geleden was die nog praktisch nihil, dit jaar 175 tot 350 miljoen gulden. Kalf: "Dit is de droom van iedere wetenschapper en marketingman." In contact komen met de golden boys van Prionics is niet eenvoudig. Sinds de Europese Commissie eind november vorig jaar bepaalde dat vanaf 1 januari dit jaar alle runderen ouder dan 30 maanden getest moeten worden op BSE, hangt heel Europa aan de lijn in Zürich. Overheden en bedrijven willen de test, Prionics-Check, in enorme hoeveelheden bestellen of hun BSE-monsters laten onderzoeken in Zürich. "Absolute chaos", aldus Markus Moser. "Ministers van Duitse deelstaten bellen persoonlijk. Of ons lab 'alstublieft' nog snel vier monsters wil onderzoeken. 'Een koerier is al onderweg'." Bedrijven in heel Europa willen opeens zaken doen, instappen in deze booming business. Dagelijks bellen mensen die aandelen willen kopen of een samenwerkingsverband willen sluiten. En heel journalistiek Europa wil een interview met het wetenschappelijke trio. De agenda van Markus Moser is al weken verstopt, zijn voice mail overbelast. CNN belde, The New York Times was hier, net als Stern. Morgen 'doet' collega-wetenschapper Bruno Oesch de BBC en staat Moser de Franse pers te woord. In de kantoren en laboratoria van Prionics op de universiteitscampus Irchel is het kortom een gekkenhuis. " Vijfhonderd faxen en duizend e-mails per dag. Een chaos", zegt ook een telefoniste van het call-centre dat kort geleden is ingehuurd, omdat de telefonistes van de universiteit de stroom telefoontjes niet konden verwerken.

De wetenschappers Markus Moser (38), Bruno Oesch (44) en Carsten Korth (37) namen in februari 1997 ontslag als medewerker van de universiteit van Zürich. Samen hadden ze een jaar eerder een vooruitstrevende testmethode voor BSE ontwikkeld. Met de test kan in zeven uur tijd worden vastgesteld of een tot vóór de slacht ogenschijnlijk gezond rund geïnfecteerd was met ziekmakende prionen, een bepaald soort eiwitten. Een opeenhoping van veranderde prionen in de hersenen veroorzaakt bij runderen bovine spongieuze encefalopathie (BSE). De ziekte maakt 'gaten' in de hersenen waardoor functies uitvallen, en is ongeneeslijk en dodelijk. Het eten van besmette delen van een gekke koe kan bij de mens leiden tot een variant van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob. Kalf: "Een vreselijk aftakelingproces, vooral bij jonge mensen." Dr. Bruno Oesch is moleculair bioloog en specialist op het gebied van prionenonderzoek. Hij slaagde erin het gen te identificeren dat verantwoordelijk is voor de productie van het prioneiwit. Na enkele jaren onderzoekswerk bij professor Stanley B. Prusiner, die de Nobelprijs kreeg voor zijn prionenonderzoek, richtte Oesch zijn eigen onderzoeksteam op aan het instituut voor hersenonderzoek van de universiteit van Zürich. Tot zijn team behoorden microbioloog dr. Markus Moser en medicus dr. Carsten Korth. Ook Moser specialiseerde zich bij Prusiner in het prionenonderzoek.

Met geld van twaalf private investeerders, onder wie Nicolaus Springer (de zoon van de overleden mediamagnaat Alex Springer), begon het trio het biotechnologisch bedrijf. De wetenschappers kregen eind jaren negentig bij de farmaceutische industrie en de vleesverwerkende bedrijven geen voet aan grond met hun voorstel om deel te nemen aan hun project. Van een massale BSEonrust was op het vasteland van Europa nog geen sprake. "Niemand was geïnteresseerd in een snelle BSE-test. Daar was toch geen markt voor, heette het telkens", zegt Kalf.

De Nederlander Karl Kalf (54) reageerde in januari vorig jaar op een advertentie van Prionics. Het bedrijf zocht een marketingman. Chemicus Kalf studeerde aan de Universiteit van Amsterdam, maar hij had ook commerciële ervaring opgedaan bij medische concerns. Kalf: "Ik trof een piepjong bedrijf aan dat één product had en nauwelijks meer dan één klant: de Zwitserse veterinaire dienst. Voor mij was het een uitdaging. Een unieke mogelijkheid om van begin af aan met een jong en enthousiast team in een niet-bestaande markt een bedrijf op te bouwen. Of dat zou lukken, was zeer de vraag. De officiële statistieken wezen uit dat er een dalende trend was in het aantal BSE-vondsten. Mij maakte dat niets uit. Ik zocht toch geen baan voor het leven."

Prionics-Check is sinds juli 1998 op de markt, maar werd pas een jaar later door de Zwitserse veterinaire dienst ingezet. Dat gebeurde na een BSE-test onder een groep van 3.000 runderen. Moser: "Onze test haalde daar één beest uit dat, hoewel het geen klinische verschijnselen van de ziekte had, toch besmet bleek. Het beest was bestemd voor de vleesindustrie. Dat was een doorbraak. Voor het eerst was aangetoond dat BSE-koeien in de voedselketen terechtkwamen." Uit volgende testresultaten leidde Prionics af dat tot dan toe zeker 150 BSE-koeien opgegeten moesten zijn in Zwitserland. Moser: "Wij hebben toen de veterinaire dienst uitgelegd dat méér controleren niet negatief hoefde uit te pakken. BSE hadden we toch al in Zwitserland. Door de testen zouden we weliswaar meer BSE-gevallen ontdekken, maar dan konden wij er tegelijk bij zeggen dat wij wel 's wereld beste controlesysteem hadden. Ons voedsel was daardoor veiliger. In andere landen was minder BSE, maar daar zochten ze dan ook niet zo goed. Dat was positieve communicatie. Dat hebben ze toen begrepen."

De versterking van de controles in Zwitserland zette de Europese Commissie onder druk. De Franse regering liet, onder publicitaire druk in het BSE-conflict met Engeland, in juni vorig jaar grote aantallen Franse runderen controleren. Daarvoor werd ook Prionics-Check gebruikt. Kalf: "De Fransen vonden aan de lopende band besmette dieren. Zowat elke week was het raak. Dat alarmeerde de publieke opinie en prikkelde de Europese Commissie opnieuw om een strikter beleid te gaan voeren."

Duitsland hield nog vol BSE-vrij te zijn. Moser: "Daar zocht niemand, dus vond ook niemand iets en dus heette het dat er geen BSE was. De regering van de deelstaat Beieren verbood zelfs een laboratorium om met onze test te werken. Slagers en ook een leverancier van babyvoeding lieten toch dieren testen, ondanks dreigementen van de overheid dat de particuliere laboratoria die de test uitvoerden, gesloten zouden worden."

De tweede helft van vorig jaar raakte de BSE-crisis in een versnelling. In Frankrijk moest in oktober bij supermarkten verdacht vlees worden terug gehaald. Toen sloeg de paniek over naar Duitsland. Tijdens de niet door de overheid erkende tests met Prionics-Check werd in november vorig jaar de eerste Duitse BSE-koe ontdekt. Moser: "Merkwaardig dat die Duitse politici zo dom konden zijn. Tot het laatst toe bleven ze roepen dat Duitsland 100 procent BSE-vrij was. Onbegrijpelijk. Iedereen wist dat het door de open grenzen in Europa een kwestie van tijd was tot het eerste geval zou opduiken. Nadat de eerste koe in Duitsland was gevonden, volgden snel de tweede en derde. En daarna nog veel meer."

De paniek werd nog gevoed door schokkende televisiebeelden uit Engeland van kinderen die stierven aan Creutzfeldt-Jakob. Door de publicitaire druk was massaal ingrijpen in Europa onvermijdelijk.

Sinds het besluit van de Europese Commissie, 21 november vorig jaar, om runderen massaal te laten testen is the sky the limit in Zürich. Hoe groter de BSE-paniek, hoe drukker het is bij Prionics. "Dat onze test op zo'n grote schaal zou worden ingezet, dat hadden wij nooit verwacht. De media hebben ons groot gemaakt", zegt Moser, nog beduusd van zijn nieuwe status als geslaagd zakenman. "Zelf hebben we nauwelijks geadverteerd." Van januari tot medio december 2000 verkocht het bedrijf 150.000 tests. In de paar weken die sindsdien verstreken, leverde het bedrijf alleen al 300.000 tests. De verwachting voor dit jaar is dat Prionics 5 tot 10 miljoen tests verkoopt. Op basis van de catalogusprijs van 35 gulden per test betekent dat een toekomstige omzet van 175 tot 350 miljoen gulden. Daarmee heeft Prionics de helft van de totale markt in handen.

"Ja, wij zijn een commercieel bedrijf", zegt Kalf. "Maar ons uiteindelijke doel is wel om BSE te elimineren met behulp van onze test. Nu verdienen we er geld aan, maar op den duur kunnen wij daarmee leed voorkomen. Er zit dus ook ideologie en betrokkenheid achter."

Het personeel van het bedrijfje heeft "onvoorstelbare weken" achter de rug, zegt marketingman Kalf. "Knochenarbeit rundum die Uhr. '' Kalf zit met een vruchtensapje in het restaurant van de universiteit. Zijn mobiele telefoon rinkelt aan één stuk door. De productie is inmiddels fors opgevoerd door Greiner Diagnostics in Langenthal bij Bern, het bedrijf dat de tests in opdracht van Prionics maakt. Afgelopen maand waren er nog momenten dat de vraag de productie overtrof. Veel landen kregen tijdelijk minder tests dan ze gevraagd hadden. De productie is nu zo 'opgeschaald' dat er voldoende capaciteit is. Kalf: "Wij verkopen de test niet aan iedereen. Men moet zich verplichten om de test volgens onze richtlijnen uit te voeren. Dat controleren wij. Laboratoriumpersoneel wordt in twee dagen voor onze test opgeleid." Prionics-Check wordt inmiddels overal in Europa gebruikt, behalve in België. Dat land koos voor een BSE-test van het Amerikaanse bedrijf Bio-Rad. Tijdens een vergelijking die de Europese Commissie maakte tussen beschikbare snelle BSE-tests, slaagde zowel Prionics-Check als Bio-Rad. Moser: "Maar de Bio-Rad-test geeft in de praktijk veel foutpositieve uitslagen. Dat blijkt in Duitsland en in België. Daardoor zijn slachthuizen onnodig stilgelegd en loopt de economische schade op." Bio-Rad bestrijdt dat de test hapert. De problemen worden veroorzaakt, doordat laboratoriumpersoneel fouten maakt, aldus Bio-Rad. Het gevecht om de BSE-miljoenen is in volle gang. Vijf nieuwe bedrijven en organisaties hebben de Europese Commissie gevraagd ook hun BSE-test te toetsen. Ondertussen bevechten de firma's van de al gebruikte tests elkaar. Prionics won een maand geleden voor het Landgericht München een rechtszaak tegen Bio-Rad. De rechter concludeerde dat het Amerikaanse bedrijf de kwaliteit van de eigen tests te rooskleurig voorstelde en onjuiste gegevens over Prionics- Check had verspreid. Bio-Rad vervalste ook gegevens van de Zwitserse veterinaire dienst.

Kalf: "Maffiose praktijken. En die gaan door. Nu laat Bio-Rad een Oostenrijkse professor papegaaien dat de Bio-Rad-test zo geweldig is. Zijn verklaring is opgestuurd naar politici. Heel slim. Wetenschappers zouden er zo doorheen kijken." Moser vult aan: "Wat ons zorgen baart is dat de Europese Commissie niet beter toezicht houdt op de uitvoering van de tests. Wie garandeert dat het er in al die laboratoria zorgvuldig aan toe gaat?" Heeft Prionics eigenlijk wel toekomst? Ooit zal BSE bestreden zijn, zal er niet meer op grote schaal getest worden. De hele omzet van het bedrijfje drijft op Prionics-Check. Kalf is niet bang voor de toekomst, zegt hij. "Er zijn nog zoveel andere prionenziekten. Op dit gebied is veel werk te doen." Op de universiteit in Zürich werken 25 mensen in dienst van Prionics aan de verbetering van Prionics-Check. Nu moet die test nog grotendeels handmatig gedaan worden. In de toekomst klaart een laboratoriumrobot de klus. Prionics ontwikkelt ook een nieuwe test, samen met het Amerikaanse bedrijf Paradigm Genetics Inc. Die moet het mogelijk maken om aan de hand van bloedmonsters in een vroeg stadium te bepalen of een mens Creutzfeldt-Jakob heeft en of een rund besmet is met BSE. Het grote voordeel van die test is dat het onderzoeks object niet dood hoeft te zijn, omdat er geen hersenweefsel meer nodig is.

Voor het eerst ligt sinds deze maand ook vlees in Nederlandse winkels dat afkomstig is van met Prionics-Check geteste runderen. De test biedt volgens het bedrijf "aanvullende veiligheid", naast maatregelen als het verbieden van diermeel in voer voor herkauwers en het verwijderen van risico-organen tijdens de slacht. Vlees van koeien die op BSE zijn gecontroleerd, heeft daarmee de grootst mogelijke kans BSE-vrij te zijn, al is er geen honderd procent garantie. Kalf: "Onze test kun je het best vergelijken met een veiligheidsgordel. Ook die geeft geen absolute zekerheid dat je een ongeluk overleeft, maar maakt de kans wel groter."

Met medewerking van Wim Köhler.