Hoe laat je fietswielen draaien?

Door BIANCA STIGTER

De film `Vader en dochter' van Michael Dudok de Wit ontroert met ogenschijnlijk eenvoudige middelen. Hij duurt maar achteneenhalve minuut en is genomineerd voor een Oscar.

De meeste mensen zullen het wel in huis hebben: suiker, boter, meel en eieren. Je kunt daar een smakelijke taart van bakken, maar meestal wordt er geen genoegen mee genomen. Er moet nog iets bij: amandelen, aardbeien of chocola. Michael Dudok de Wit lijkt de deur niet uit te zijn geweest. Het is alsof hij Vader en dochter, een tekenfilm van achteneenhalve minuut, alleen maakte met wat hij toch al had. Het is een huis-, tuin-, en keukenfilmpje.

Vader en dochter gaat over een vader en een dochter die samen een dijk op fietsen. De vader zegt zijn dochter gedag en roeit weg in een bootje. Daarna zien we het meisje alleen op de dijk fietsen, dan in gezelschap van vriendinnetjes, achterop bij haar vriend, zelf met een kind achterop. Telkens stopt ze even om naar het water te kijken. Ten slotte is ze oud en weer alleen. De mogelijkheden van het medium, die in zoveel beroemde gevallen voor dolle metamorfoses zorgen – vlinder is een boterham, poes wordt een harmonica – worden in Vader en dochter ingezet voor het vlug verstrijken van de seizoenen en het nog vlugger voorbijgaan van een leven. In de volle vaart van achteneenhalve minuut is wel tijd uitgetrokken voor het ruisen van populieren en de manier waarop een kluut een poot optrekt. Misschien zijn dat wel Dudoks aardbeien en amandelen.

Wie van Vader en dochter geniet, hoeft zich niet uitverkoren te voelen. De film is zo mainstream als een roos. Nabokov schreef ooit dat van een bepaald soort vlinder houden een aangeleerde smaak was, maar wel een smaak die het waard was om aan te leren. Om Vader en dochter te waarderen, hoef je niets te leren. Het is een film die voortdurend uitgaat van de grootste gemene deler. Tegelijkertijd hoeven mensen met een ontwikkelde smaak zich er niet voor te schamen. Vader en dochter is geen kitsch. Maar je kunt er wel om huilen. Als die vader al afscheid heeft genomen en toch nog een keer de dijk op rent om zijn dochter de lucht in te gooien. Als je de oude vrouw ziet besluiten dat het geen zin meer heeft om haar omgevallen fiets weer rechtop te zetten. Als ze in het riet waar eens het water was het bootje terugvindt. Vader en dochter roept die beroemde regels in herinnering van Vroman, `en herhaal ze honderd malen, alle malen zal ik wenen'. Dat gedicht ging over de oorlog. Deze film heeft een nog oeverlozer onderwerp: het leven.

Vader en dochter heeft al veel prijzen gewonnen op animatiefestivals. Vorige week won het een Bafta, de Engelse Oscar. Voor de Amerikaanse Oscar, die op 25 maart wordt uitgereikt, is Vader en dochter genomineerd. Dudok de Wit maakte eerder twee andere korte films, Tom Sweep (1992) en De monnik en de vis (1994), dat ook voor een Oscar werd genomineerd. Dudok de Wit is desondanks verbaasd dat een journalist `helemaal over de zee' wil komen om hem te spreken. Maar er is genoeg om van hem te willen weten.

Hou oud bent u? Waar komt u vandaan? Waarom woont u in Londen? Heeft u zelf wel eens om `Vader en dochter' gehuild?

,,Ik ben 47. Ik ben geboren in Abcoude, aan de rand van Amsterdam. Ik ben opgegroeid in Laren. Mijn vader was makelaar in suiker, net als zijn vader voor hem en zijn vader voor hem. Dat gaat negen generaties terug. Ik teken suiker op papier. Als kind wilde ik al uit Nederland weg. Het was mijn ideaal om elk jaar in een ander land te wonen. Ik heb eerst in Genève op de kunstacademie gezeten omdat mijn moeder Zwitserse is en ik de stad daardoor kende, en daarna in Zuid-Engeland omdat daar toen een van de beste opleidingen voor tekenfilmers zat. Daarna heb ik nog een jaar in Barcelona gewoond maar sinds 1980 woon ik in Londen. Londen is na Californië de hoofdstad van de animatie-industrie.''

Heeft u wel eens om `Vader en dochter' gehuild?

,,Ja.''

Wanneer?

,,Toen ik voor het eerst de muziek hoorde. De film was toen al voor driekwart af. De muziek is gemaakt door Normand Roger, een Canadees die bij veel tekenfilms muziek maakt. De basis is een Roemeense melodie uit de negentiende eeuw, een wals, The Anniversary heet hij in het Engels. Het wordt vaak gespeeld bij zoveel jaar huwelijk. Ik geef de componist altijd een melodie mee omdat ik bang ben dat er bij carte blanche iets komt wat ik niet goed vindt. Mijn budget is te klein om het over te kunnen laten doen. Het walsje is een nostalgisch stukje muziek en dat past bij de film. Het is vrolijk en droevig.

,,Tijdens het tekenen ben ik in het begin ook wel droevig geweest. De tekeningen moesten mij droevig maken, net zoals je bij het maken van een grappige film ook zelf om de grappen moet kunnen lachen. Als het storyboard eenmaal getekend is, en het verloop van het verhaal vaststaat, kun je het gevoel loslaten. Dan kun je tijdens het tekenen ook aan andere dingen denken of naar de radio luisteren. Vooral bij het tekenen van de landschappen gaat dat goed. Het is lekker om die grote vlakken kleur te wrijven.''

Dudok de Wit woont in Noord-Londen en werkt in Clerkenwell, een wijk in opkomst vlakbij The City. Hij heeft een kamer in een oude fabriek waarin allerlei bedrijfjes zijn gevestigd. Links van hem worden voetbaltrofeeën gemaakt, rechts cello's en aan het einde van de gang kleding voor Madame Tussaud. Dudok de Wit zet koffie en spreekt Nederlands zonder Engels accent. Thuis spreekt hij Frans. Woordkeus en zinsbouw zijn wel door zijn gasttalen beïnvloed. Hij heeft grijze krullen en een grote neus, scherpe trekken in een toch zacht gezicht. Een roofvogel van pluche. Tekende u als kind al veel?

,,Ja. Mijn moeder heeft ook kunstacademie gedaan en zij stimuleerde haar kinderen. Ik was niet goed op school omdat ik nooit luisterde. Ik tekende. Ik maakte vooral stripverhalen over diertjes. Ik hield van Kuifje en Tom Poes en Donald Duck, de verhalen van Carl Barks. Van stripverhalen naar tekenfilms is het eigenlijk maar een kleine stap.''

Waarom heeft u die stap genomen?

,,Tekenfilms zijn nog intenser dan stripverhalen. Ze bewegen en er zit geluid en muziek bij.''

Bij `Vader en dochter' zitten wel muziek en omgevingsgeluiden, zoals het ruisen van de wind in de populieren, maar er wordt niet in gepraat. Waarom niet?

,,Om de eenvoudige reden dat ik geen schrijver ben. Maar waarschijnlijk zou dit filmpje met dialogen ook niet werken. Woorden zouden het verhaal te specifiek maken.''

Van wat voor tekenfilms hield u toen u begon?

,,Mijn inspiratie waren tekenfilms uit Oost-Europa. Na de Tweede Wereldoorlog heeft het genre in Rusland, Tsjechoslowakije en Joegoslavië enorm gebloeid. Het was een manier om politieke ideeën uit te drukken zonder dat het regime daar aanstoot aan nam. Een film die enorme indruk op me heeft gemaakt is De vlieg van Vatroslav Mimica en Aleksandar Marks. Daarin zie je gedurende vijf minuten een man die alsmaar probeert een vlieg dood te slaan. Aan het eind van de film trouwt de man opeens met de vlieg. Ik was een teenager toen ik dat zag en ik dacht `jeetje'.''

Omdat er zoiets raars gebeurde?

,,Ja. Het was heel dramatisch, en getekend in een sterk grafische stijl. ,,Van Disney hen ik nooit zo gehouden. Later leer je zijn werk wel bewonderen, en ik heb ook voor de Disney studio gewerkt, maar ik vond korte onafhankelijke films altijd aantrekkelijker.''

Heeft u de ambitie om een lange film te maken?

,,Een film als Vader en dochter was onmogelijk geweest als speelfilm. In mijn film wordt zoveel mogelijk weg gelaten. Alleen het essentiële mocht overblijven. Daar kun je niet te lang naar kijken, dan wordt het vervelend. Korte films zijn gedichten, een speelfilm is een roman. Een tekenfilm van anderhalf uur kun je bovendien niet in je eentje maken.''

Wat was het uitgangspunt voor `Vader en dochter'?

,,Ik zat vast in een project en ik vroeg me af wat nou het belangrijkste was dat ik wilde uitdrukken. Opeens besefte ik dat het ging om afscheid nemen en weer samenkomen. Het is een klassiek thema dat al vaak verfilmd is en me altijd weer raakt, zelfs in relatief slechte films. De angst om een ouder te verliezen kent iedereen al als baby. In sprookjes en films zijn kinderen vaak wezen.''

Wordt u ook geraakt door televisie-programma's waarin mensen elkaar na jaren, of voor het eerst, weer zien?

,,Nee. Dan ligt het er te dik boven op.''

Hoe heeft u ervoor gezorgd dat het er in `Vader en dochter' niet te dik boven op ligt?

,,Ik heb geprobeerd bepaalde clichés te vermijden, zoals tranen en droevig kijkende gezichten. Het helpt erg dat er geen close-ups van mensen in de film zitten. De gevoelens zitten in de kleur, de bewegingen, het landschap.''

De film bevat maar weinig kleuren. Er is zwart-wit, sepia en grijsblauw.

,,Het meisje is altijd in het blauw. Blauw, sepia en zwart-wit is een combinatie waar ik nooit genoeg van krijg. Jeans en huid blijft ook altijd prachtig. Mijn eerste keus voor de film was groen, want dat hoort bij het Hollandse landschap, maar dan leek het niet zo tijdloos als in sepia. Dat bruin is kennelijk tijdlozer. Het heeft iets nostalgisch. Ik weet niet of dat komt doordat oude foto's vaak bruin zijn. Rembrandt werkte ook veel met bruin.

,,Vader en dochter is getekend met houtskool en later digitaal ingekleurd. Die combinatie van kleur en houtskool is ambachtelijk niet mogelijk.''

Waar gaat die vader eigenlijk heen?

,,Dat laat ik expres open. Als je hem weg zou zien roeien met een hengel of een koffer of een pistool, word je in een richting geduwd. Zelfs of hij vrijwillig gaat of dat hij weg moet wil ik in het midden laten. Het gaat erom dat hij weggaat.''

U heeft tot nu toe drie films gemaakt. Is dat weinig?

,,Veel mensen maken maar één filmpje. Studenten maken vaak een prachtige eindexamenfilm en gaan daarna de industrie in. Ze nemen een fijne baan bij een grote studio. Je moet een beetje fanatiek zijn om je eigen filmpjes te maken.'' Is dat een understatement?

,,Een tekenfilm maken is heel, heel veel werk en er is heel, heel weinig geld voor. De echte motivatie van een tekenfilmer is niet logisch. Je doet het omdat je het niet laten kunt. Het is een obsessie. Je levensduur wordt erdoor verkort.

,,Ik ben in 1995 aan Vader en dochter begonnen en heb er als je alles bij elkaar optelt twee volle jaren aan gewerkt. Beweging maken is niet iets dat je zomaar even doet. Alleen al als het meisje fietst, hoe veel tekeningetjes zijn dat, hoe laat je wielen draaien om een idee van fietsen over te brengen, hoe groot is de afstand die ze aflegt als de wielen zo snel draaien? Zulke dingen reken je uit met een stopwatch. Het luistert allemaal nauw. Als de fiets omvalt, hoe lang kijkt de oude vrouw daar dan naar voor ze besluit hem niet op te rapen? Dat meet ik in kwarten van seconden. Zoiets beïnvloedt de mening van de kijker over haar karakter. Timing is voor animatie nog belangrijker dan goed kunnen tekenen.''

Wat doet u nog meer?

,,Toen ik in 1978 van de academie kwam, kon ik nog niet zoveel. Ik heb het vak geleerd door reclamefilmpjes te maken. Ik geef daarnaast les. Dat helpt ook met het salaris.''

Waar heeft u reclame voor gemaakt?

,,Voor slasaus, voor hoestdrank, voor whisky, voor veiligheidsglas. Wat je ervan leert is discipline en duidelijk zijn. En dan moet je ook nog zorgen dat een reclame leuk blijft als je hem meer dan een keer ziet. Dat kun je bijvoorbeeld doen door op de achtergrond nog iets anders te laten gebeuren. Mijn eigen films zijn net als reclames voor iedereen bedoeld. In die zin heb ik een commerciële smaak. Ik wil niet alleen werken voor kinderen of intellectuelen of mensen die hun ouders verloren hebben.''

Heeft u het Hollandse polderlandschap in de film uit uw hoofd getekend of bent u terug naar Nederland gegaan? ,,Ik heb rondgelopen in de polders bij Eemnes en veel foto's en video's gemaakt. Ik teken niet letterlijk dingen na. Ik kijk en distilleer. Fietsen heb ik goed bestudeerd, voor de speciale proporties van de omafiets moest ik weer een keer terug naar Nederland, want die hebben ze hier niet. Voor de vogels die in de film voorkomen heb ik een video voor vogelliefhebbers gekocht. Ik heb niet zitten wachten tot ik er zelf een zag. Een leeuwerik of een kluut is behoorlijk zeldzaam geworden.''

Aan de muur in Dudok de Wits studio hangen onder meer een ansichtkaart van een van Rembrandts portretten van zijn zoontje Titus en foto's van wolken. Op een standaard staat een boek met reproducties van Japanse prenten. Dozen in de kast vertellen keurig wat er in hen zit. `Grote enveloppen'. `Nederlands Filmfonds'. Dudok de Wit adviseert het Nederlands Fonds voor de Film sinds kort bij het subsidiëren van tekenfilms. Zijn eigen film, een Nederlands-Engelse coproductie, was daarvoor al door het fonds gesubsidieerd. Het budget was 410.000 gulden.

Wat is het effect van een Oscarnominatie?

,,Ik ben verrast door het succes van Vader en dochter omdat er niet echt veel humor in zit, dat wordt meestal van een tekenfilm verwacht en ook het meest gewaardeerd. In de praktijk heeft het me vooral geholpen met lesgeven. Ik hebbijvoorbeeld les gegeven op de academie in Kassel en zonder de nominatie voor De monnik en de vis hadden ze me daarvoor waarschijnlijk niet gevraagd.''

Maakt een nominatie een film beter zichtbaar?

,,Niet echt. Korte, onafhankelijke tekenfilms zijn vooral op tekenfilmfestivals te zien. In de bioscoop en op de televisie zie je ze nauwelijks meer. Bioscopen verdienen niets aan voorfilms dus draaien ze die meestal niet. Het is jammer dat je korte tekenfilms niet gewoon op video in een winkel kunt kopen. Misschien zal Channel Four, de Engelse zender die nog het meest aan onafhankelijke animatie doet, hem uitzenden. In Nederland zal hij worden uitgezonden door de Vpro. Die hebben er meteen geld ingestoken. In Nederland wordt de korte onafhankelijke tekenfilm wel steeds meer gezien als een zelfstandige kunstvorm. Het NIAF in Tilburg [Nederlands Instituut voor Animatiefilm, BS] gaat tentoonstellingen organiseren en andere evenementen rondom tekenfilmers.'' Houdt u van wolken?

,,Ik heb een paar grote liefdes. Een daarvan is licht. Er zitten veel schaduwen in Vader en dochter en het licht verandert alsmaar. Een andere grote liefde is eenvoud. Die eenvoud is natuurlijk altijd bedrieglijk want je moet er veel moeite voor doen om die te bereiken. Maar het resultaat moet er puur en eenvoudig uitzien.'' Hoe bereikt u het?

,,Er is geen methode voor. Je vind het streven naar eenvoud in alle culturen en in alle kunstvormen. De Italiaanse film Fietsendieven is bijvoorbeeld prachtig van eenvoud. Rembrandt heeft het soms ook. Hij heeft een portret getekend, een zelfportret van een gezicht dat gedeeltelijk verlicht is. Dat is alles. En ook al heeft hij een rijke stijl en werkt hij in een olieverf, een rijk medium, er is toch een prachtige eenvoud. Japanse en Chinese monniken zijn mijn grootste inspiratiebron. Zij zijn de meesters. Die monniken maken tekeningen die zo bedrieglijk eenvoudig zijn dat ze kinderlijk lijken. Ze hebben net als alle volwassenen hun onschuld verloren maar hem op de een of andere manier weer weten terug te vinden.''

De VPRO zendt `Vader en dochter' waarschijnlijk in april uit. In het NIAF is een kleine expositie van Dudok de Wits werk ingericht. NIAF, Willem II straat 42, Tilburg, tel. 013-5354555.`Ik heb een paar grote liefdes