Zwarte guldens, zuiver geweten

In een jaar werden er driemaal zoveel auto's boven de drie ton verkocht. Drukke tijden voor de witwassers? Feit is dat over vierhonderd dagen de gulden verdwijnt en de euro wettig betaalmiddel wordt. De verborgen kassen moeten snel geleegd. Hoe? 'Banken zijn snel bereid iets te regelen.'

Illustratie Ron van Roon

Arjen Ribbens

Onder het matras, in een plastic zak in de vrieskast, in een tupperwaredoos in de oven of gewoon in een kluisje bij de bank. In Nederland liggen miljarden guldens aan contant geld op de plank. Geld dat niet in alle gevallen, maar wel vaak, zwart is. Een aanvulling op het pensioen, een ijzeren voorraad voor als de zaak failliet gaat, drugsgeld of een verzwegen buffer voor als de partner er plotseling vandoor gaat - bezitters van een heimelijke voorraad contanten hebben daar verschillende redenen voor.

Al het zwarte geld komt in beweging. Over vierhonderd dagen is het immers E-day, de dag dat de gulden verdwijnt en de chartale euro wettig betaalmiddel wordt. De verborgen kassen moeten dus snel geleegd. Maar hoe? Zwarte guldens bij de bank inruilen voor dollars of Zwitserse franken is riskant. Want al is de euro-omwisseling niet aangegrepen voor een geldzuivering zoals in 1948 gebeurde met het Tientje van Lieftinck, banken en andere financiële instellingen moeten alle ongebruikelijke transacties en zeker die vanaf 25.000 gulden bekend maken bij het Meldpunt Ongebruikelijke Transacties ( MOT) in Zoetermeer.

"De euroconversie is een enorme kans voor ons", zegt J.K.A. Janse, hoofd van de recherchedienst die samenwerkt met het MOT. Volgens de politieman lopen zwartgeldbezitters komend jaar een aanzienlijke kans tegen de lamp te lopen. Financiële specialisten zien dat anders. Volgens hen werkt de omwisseling naar de euro allerminst als een zuivering. "De wet- MOT stelt niks voor", zegt een topfunctionaris bij een Nederlandse bank. "Voor de handige zwartgeldbezitter is de euroconversie geen enkel probleem", zegt professor Arnold Heertje. Een constatering waarbij accountants, belastingadviseurs en andere deskundigen zich aansluiten. Uit gesprekken met hen rijst hetzelfde beeld als uit de undercover-reportage die het maandblad Quote vorig jaar maakte: banken zijn snel bereid 'iets te regelen'. De klant is koning, wie last heeft van fiscale allergie krijgt stilletjes medicijnen aangereikt. En als in Nederland geen hulp geboden kan worden, dan verwijzen de filiaaldirecteuren wel naar Luxemburg, naar de filialen met de discrete parkeergarages en de bespreekkamers met biljettenteller en papiervernietiger. Desgewenst komen deze kantoren het zwarte geld zelfs thuis bij de klant ophalen.

Ook grote druk van de Europese Unie zal voorlopig niet voorkomen dat de duizendjes de grens blijven overvliegen. Na jaren onderhandelen beloofde Luxemburg deze week een bescheiden belasting te gaan heffen op de rente van spaartegoeden. Maar rekeninghouders met zwart vermogen weten dat hun anonimiteit in het groothertogdom nog zeker tien jaar is gewaarborgd. "Als we nu naar Luxemburg rijden", zegt Heertje, "vind je nog steeds de folders voor de coderekeningen."

Glazenwasser

Omdat zwart geld bestaat bij de gratie van zwijgzaamheid, is het gissen naar de omvang van het zwarte circuit in Nederland. De laagste schatting komt van het Centraal Bureau voor de Statistiek ( CBS). Dat raamt de totale omvang van de zwarte verdiensten op 3 tot 5 procent van het bruto binnenlands product (bbp) - zo'n 24 tot 40 miljard gulden per jaar. De Europese Commissie schatte het Nederlandse zwartgeldcircuit twee jaar geleden op 5 tot 14 procent van het bbp. Lachwekkend laag, zegt Heertje. De werkster, de glazenwasser, de tuinman, de tandarts, wie klust er niet zonder een nota te schrijven? De econoom gaat uit van zeker 20 procent van het bbp, wat neerkomt op ongeveer 160 miljard gulden per jaar.

Ook andere cijfers geven een indruk van het zwartgeldcircuit. Het Centraal Plan Bureau ( CPB) raamde het geheime particuliere vermogen van Nederlanders bij buitenlandse banken in 1997 op 71 miljard gulden. Volgens Arnold Kusters, de verantwoordelijke onderzoeker van het CPB, is het vluchtkapitaal inmiddels zeker gegroeid naar 100 miljard en mogelijk zelfs naar 140 miljard gulden. Het meeste geld is volgens het planbureau bij Luxemburgse en Zwitserse banken belegd in aandelen en obligaties. Heertje: "Zoveel Europeanen kiezen voor de dollar. Vaak genoeg hoor ik, dat dit vluchtgedrag de oorzaak is van de lage koers van de euro."

Dat in Nederland nog grote hoeveelheden baar geld op de plank moeten liggen, blijkt uit andere gegevens. Volgens het CBS hielden 16 miljoen Nederlanders vorig jaar gezamenlijk 36,7 miljard gulden contant geld aan. Gemiddeld is dat 2.300 gulden per Nederlander. Zoveel contant geld kan niet alleen in huishoudportemonnees en kinderspaarpotten zitten, bevestigt een lid van de raad van bestuur van een Nederlandse bank "Wij hebben het sterke vermoeden dat in de kluisjes van onze klanten veel geld ligt. Wat graag zouden we het inruilen voor kwitanties. Dan kan je het tenminste laten renderen."

Op basis van anonimiteit legt de bankbestuurder uit waarom hij weinig vertrouwen heeft in de melding van ongebruikelijke transacties. "Voor banken zijn de meldingen oneigenlijke opdrachten. Wij zijn er juist om de privacy van klanten te beschermen. Met tegenzin werken we daarom mee. We geven justitie nooit meer informatie dan gevraagd. Bovendien moet onze juridische afdeling grote hoeveelheden transacties doorgeven waarvan we zeker weten dat ze in orde zijn."

Hoeveel mensen werken er nu bij het MOT? En tot hoeveel ver oordelingen leidt het fiscale recherchewerk? Op basis van de resultaten stelt de bankbestuurder vast dat de uitvoering van de wet- MOT niet het beoogde effect heeft. "Criminelen hebben genoeg wegen om de wet te ontwijken. Er zijn zoveel mogelijkheden om de traceerbaarheid van girale transacties te bemoeilijken. Via Oost-Europa en Zwitserland komen boekingen bij ons binnen. Wat is de origine, probeer daar nog maar eens achter te komen. Een ander punt is de grote hoeveelheid wisselingen in loketpersoneel. We doen wel ons best de regels na te leven, maar de scherpte is er vanaf. Vraag de eerste de beste baliemedewerker eens naar de indicatoren van de wet- MOT. Dat levert vermoedelijk weinig op."

Vuurwapens

E.W. Noordhoek reageert aangebrand op de kritiek. Volgens de landelijke officier witwasbestrijding rekent de anonieme bankbestuurder de wet- MOT af "op groeistuipen". De kritiek is achterhaald. Tot twee jaar geleden functioneerde het in 1994 opgerichte meldpunt inderdaad gebrekkig, zegt Noordhoek. Maar inmiddels is er een kentering opgetreden en boekt het meldpunt belangrijke resultaten, zeker in vergelijking met opsporingsinstanties in het buitenland. Samen met Janse, het hoofd van de recherchedienst die het meldpunt bijstaat, geeft de officier een beeld van de witwasbestrijding. Bij het MOT en de re cherchedienst voor witwasbestrijding werken veertig mensen, deels analisten en ervaren politiemensen die opgeleid zijn in financieel speurwerk. De recherchedienst beoordeelt met behulp van een onlangs in gebruik genomen automatiseringssysteem de aangemelde ongebruikelijke transacties. Geen moeilijk werk, zegt Janse. "Accountants heb je er niet voor nodig."

Dit jaar verwerkt het meldpunt net als vorig jaar zo'n 45.000 transacties. Een kwart daarvan wordt als verdacht aangemerkt. Een nieuwe aanhoudingstactiek die is gebaseerd op samenwerking met de regiopolitie maakt snel ingrijpen mogelijk. Door deze zogenoemde hit-and-run- moneylaundering-aanpak zijn sinds januari vorig jaar 44 verdachten aangehouden, waarvan de helft inmiddels is veroordeeld. Eén van de verdachten had 2.100 verdachte meldingen op zijn naam staan. Ook nam de politie 32 miljoen gulden in beslag en grote partijen vuurwapens en drugs.

De opsporingsresultaten onderstrepen dat de euroconversie voor justitie in eerste instantie een middel is om criminaliteit te bestrijden. Janse: "Wij zijn er niet om de zwartgeldproblematiek op te lossen, dat is werk voor de belastingdienst." Fiscaal verzwegen inkomsten kunnen echter wel een leuke bijvangst zijn, zegt de rechercheur. Voor een particulier die slechts een enkele verdachte transactie pleegt, maakt de regiopolitie niet snel opsporingscapaciteit vrij. "Dat kan niet zolang er nog oude vrouwtjes op straat worden beroofd", zegt Janse. Maar een particulier die op grote schaal zwart geld in porties van minder dan 25.000 gulden aan het omwisselen is, het zogenoemde smurfen, daarvoor is de politie wel warm te maken. "Ons automatiseringssysteem kan desnoods duizend meldingen per dag verwerken. We zijn ook niet vies van een zaak die slechts een paar ton oplevert." Het zou Janse niet verbazen als veel particulieren komend jaar in de problemen komen. "Het overgrote deel van de zwartgeldbezitters bezit vermoedelijk slechts één of twee ton. Deze mensen zijn financieel vaak weinig onderlegd en niet handig genoeg om met de bank wat te regelen. Banken branden aan dat soort lui ook liever de handen niet. De eerste de beste keer dat ze een verklaring moeten afleggen, zeggen ze meteen: 'De bank heeft ons geholpen."' De zwartgeldbezitter die zijn bankdirecteur niet in vertrouwen wil nemen of geen zin heeft om met een auto vol contant geld naar Liechtenstein of Zwitserland te rijden om daar een rekening te openen, heeft twee mogelijkheden. Allereerst kan hij gebruik maken van de inkeerbepaling en schoon schip maken met de fiscus. Diverse advocaten hebben zich gespecialiseerd in het treffen van schikkingen met de belastingdienst. Volgens de Bredase advocaat J. Hertoghs, lid van de Vereniging van Advocaten- belastingkundigen, is de inkeerbepaling een regeling met voetangels en klemmen en een groot spanningsveld: "De fiscus wil zo veel mogelijk geld binnenhalen en de cliënt koestert een diepgewortelde vrees dat hij alles kwijtraakt." De advocaat verwacht dat de omwisseling naar de euro weinig invloed heeft op het aantal spijtbetuigers. "Er zijn voldoende escape-mogelijkheden voor mensen met zwart geld." Het ministerie van Financiën houdt niet bij hoeveel zwartgeldbezitters gebruik maken van de mogelijkheid om fiscale amnestie te krijgen.

Horloges

De andere mogelijkheid die mensen met een goed gevulde oude sok rest, is het geld uitgeven. Volgens het vorige week verschenen boek Kunstmaffia van de Parool-journalist Henk Schutten zijn witwaspraktijken een belangrijke reden voor de stijging van de kunstprijzen. Criminelen zouden op grote schaal kunst kopen. Zeker is dat de verkoop van veel luxe, duurzame goederen zo vlak voor E-day een opmerkelijke vlucht heeft genomen. De omzet van auto's in de prijsklasse vanaf drie ton steeg dit jaar met 331 procent. De zeventig werven in Nederland die luxe jachten bouwen, kampen gemiddeld met levertijden van een jaar of twee. In Den Haag is sinds vorig jaar een horlogewinkel waar uurwerken van één en twee ton als warme broodjes over de toonbank gaan. Dat het ook aan de top soms tobben is, bleek vorig maand in de Jaarbeurs in Utrecht. Vele bezoekers van de beurs Second Home gingen teleurgesteld naar huis: de tweede huizen in Spanje waren uitverkocht. De zwartste provincie van Nederland is vol.

Of deze luxegoederen ook cash afgerekend worden, is niet duidelijk. Antiquairs, kunsthandelaren, juweliers en diamantairs hebben geen meldingsplicht. In Brussel wordt nog gewerkt aan een uitbreiding van de Witwasrichtlijn, zodat meer beroepsgroepen die in verband worden gebracht met verdachte praktijken meldingsplicht krijgen.

Wie volgens rechercheur Janse in ieder geval "hartstikke dom" bezig is, is directeur André Kahn van Amstel Diamonds. Met advertenties op internet en in De Telegraaf nodigt de diamanthandelaar mensen met sokken vol contant geld uit om diamanten te kopen. Tot 2010 accepteert Kahn guldens en als extra lokkertje hanteert hij een gunstige wisselkoers. Janse: "Als Kahn na E-day nog klanten accepteert met sporttassen vol contanten maakt hij zich schuldig aan schuldheling. Binnen de kortste keren heeft hij dan een groot juridisch probleem."

Kahn reageert woedend. "Als ze bij justitie niet op hun woorden passen, krijgen ze dáár juridische problemen. Hoe kan ik zien of contant geld zwart is? En wie zegt dat ik sporttassen met contant geld accepteer? Ik doe niets illegaals. De Nederlandsche Bank accepteert na 2002 toch ook nog guldens. Gelden voor mij soms andere normen? Ik ben detailhandelaar, geen verlengstuk van de belastingdienst. Ik hoef geen namen van klanten te noteren. Dat doet Albert Heijn toch ook niet? Justitie gebruikt mij als kop van Jut. Ze zijn als de dood voor ondernemers als ik. Straks ontstaat na E-day nog een paralleleconomie in guldens, en dat willen ze niet. Punt is dat de uitvoering van de euro niet deugt. Elk land drukt zijn eigen eurobiljetten. Daar zitten allemaal kleine verschillen tussen. Europa wordt een paradijs voor valsemunters."