Feestbundel van de 75-jarige Vara

Knutselen en verheffen

Vijfenzeventig jaar geleden was de Vara jongste telg in een grote rode familie. Nu is de arbeidersklasse ontzuild, en televisie vooral een kwestie van tijdverdrijf. Welk volk valt er nog te verheffen?

Maarten Huygen

De Vara begon als een knutselclub. Intelligente handwerkers die met schema's zelf radio's in elkaar gingen zetten om de ether af te luisteren. Emancipatie via geluidsgolven van de 'Verenigde Arbeiders Radio Amateurs'. Nieuwe spullen als bakeliet, isolatoren en honingraatspoelen, onzichtbare verschijnselen als de lange golf, Herz. Onderdelen uit de zender en radiofabriek General Electric in het New Yorkse Schenectady, en dan als hoofdprijs door de zelfgemaakte koptelefoon het radioverslag van de eerste vlucht van Charles Lindbergh in 1927. Schrijver en programmamaker Max Dendermonde herinnert zich hoe zijn vader schor werd 'toen hij bij de schouder pakte en zei: "Er is zojuist in Parijs" - hij wees op zijn koptelefoon - " een man geland die in zijn eentje over de Atlantische Oceaan is gevlogen. Jongen dat is geweldig! We gaan een nieuwe wereld tegemoet". Hij huilde bijna'. En dan in 1928 over de golven de triomfen van de Amsterdamse Olympische Spelen.Nieuwe namen als de 'Nederlandse Seintoestellenfabriek', het zelfbouwtoestel de Vara-dyne. De Pools-joodse immigrant Milo Anstadt zette op zijn vijftiende een eigen Besra in elkaar, werkte ook in die fabriek. In de jaren dertig kwamen de dreigende toespraken van Adolf Hitler uit het buurland. De Vara mocht een dag lang niet uitzenden omdat het vijf minuten stilte in acht had genomen bij de onthoofding van Marinus van der Lubbe. Een voorschotje op de lange stilte tijdens de bezettingsjaren. Daarop volgde tegen de aanvankelijke plannen in de wederopstanding van de rode zuil, het nieuwe medium televisie, de volle zomerfeesten met Drees.

Vergelijk daarmee de Vara die zich in de woorden van haar huidige voorzitter Vera Keur voorbereidt op 'de eisen die het digitale tijdperk stellen' en die ervoor zegt te 'kiezen om de identiteit op internet reliëf te geven'. Helaas zal het html-en vanachter een bureau voor internetpagina's minder actieverhalen opleveren dan de vroegere discussies en tochten met de Nagra en de studiowagen, hoge luistercijfers en de opmars van de rode beweging. Zodra een organisatie zich zorgen maakt over de definitie van haar identiteit, is zij in het defensief gedrongen. Dat is bij de Vara het geval nu de overheid de omroepen per net dan weer wel en dan weer niet wil laten fuseren.

Cultuurindustrie

De zuilen zijn reeds lang overleefd en de verenigingen boeken succes met onder andere bejaardenreisjes. Dankzij zuilstrubbelingen is het onmogelijk om een doordeweekse late night show op Net 3 van de grond te krijgen, zoals Barend en Van Dorp bij RTL4. Het is ook tragisch omdat de Vara zich van alle omroepen het meest houdt aan haar publieke taak 'verheffing van het volk' zonder de platheid en het opportunisme van de commerciële omroep over te nemen. De Vara is erin geslaagd om grote groepen kijkers aan informatieve programma's te binden en dat is een prestatie. Maar welk volk moet worden verheven en wordt dat volk nog bereikt?

In de 75-jarige jubileumbundel vol persoonlijke herinneringen, Verheffend, vooruitstrevend, verstrooiend, zijn drie perioden te onderscheiden, die van de rode zuil in bloei, die van de door machtsconflicten geplaagde bankroete nieuwlinkse radenrepubliek en die van de strakke reorganisatie onder Marcel van Dam tot de huidige status.

Door alle terugblikken van medewerkers heen speelt de strijd om het voortbestaan als zuil die vlak na de oorlog is begonnen. En nergens, ook niet bij voorzitter Vera Keur zie ik hoe het met al die zuilen samen verder moet op drie televisie- en vijf radionetten. 'De oriëntatie is nog maar net begonnen', schrijft zij na de mislukte onderhandelingen met SBS6. Wat is in het ideologieloze tijdperk nog pluriformiteit? Alle zuilen willen blijven, ook al houden ze niets meer overeind. Milo Anstadt: 'Het afbreken van zuilen - voorzover nodig - leek mij een inwendig proces. Druk van buitenaf kon de weerstand ertegen versterken, terwijl onderwerping een ernstig verlies aan culturele diversiteit kon teweegbrengen'.

Jan Blokker, in de jaren vijftig redacteur van het kunstprogramma op de radio, Artistieke staalkaart, schrijft onder de kop 'Verheffen tegen de bierkaai' over de hogere cultuur waar de socialisten naar streefden in contrast met de lagere populaire. Beter ballet, betere beeldende kunst maar geen westerns of Johnny Jordaan. De cultuurindustrie bracht daar verandering in. Blokker: 'De elites van de negentiende eeuw hadden plaats gemaakt voor elites van heel andere aard en samenstelling, van Vara tot VPRO hadden de oude omroepen aan hun geëmancipeerde verplichtingen voldaan. En de scherpslijpers zaten in het Willem Dreeshuis.'Over die overgangsjaren van radicaal zelfbestuur staan veel klachten in de bundel. Intriges in de kantine, coups, bestuursmacht van de ondernemingsraad, voormalig vakbondsleider André Kloos die zijn voorzitterschap moest opgeven na conflicten met alle geledingen. Sonja's gemengde praatprogramma's trokken vier tot vijf miljoen kijkers maar de koers van de Vara liet het grote gematigd linkse volksdeel achter zich. De kroning van Beatrix werd vooral vanuit het perspectief van de krakers verslagen. 'In het begin was er dus die haan, herinnert Jan Tromp zich, toen Haags redacteur voor de Vara, nu adjunct-hoofdredacteur bij de Volkskrant. 'Het was een naar beeld en zo zag hij er ook uit: agressief, hard, heersend, zelfingenomen, snerpend, gelijkhebberig, onbescheiden, vies, met van die lange lellebellen onder zijn snavel en in elk geval onaardig'. 'Wij klaagden aan, wij hekelden, wij romantiseerden, een vaag soort klassenbewustzijn, wij wensten geen verschil te maken tussen actiegroep en omroep.' Financiële discipline ontbrak, de Vara was aan de rand van de financiële afgrond.

Uit de wanhoop van de anarchie volgt altijd de roep om de grote leider en dat werd Marcel van Dam die in 1985 een radicale koerswijziging inzette: hij schreef het hoofdstuk Hoe ik de baas werd. Hij bezuinigde twintig procent op alle programma's, rolde de koninkrijkjes op, reduceerde de inspraak en vergaderingen, ontsloeg een kwart van de medewerkers en bracht de Vara naar het midden. De brutale haan verdween en maakte plaats voor die lettertjes Vara met een uitroepteken. De zure commentaren moesten weg, ook die van Van Dam voor de toenmalige actualiteitenrubriek Achter het nieuws. Aankomend talent Paul Witteman ging het presenteren. Later fuseerde die rubriek met de NPS in Nova dat elke avond werd uitgezonden en het uitstekende documentaire-programma Zembla. Sonja Barend beëindigde haar geruchtmakende praatshows en ging met Witteman het dagelijkse B&W presenteren.

Infotainment

Bij deze reorganisatie kreeg de Vara haar huidige identiteit van gedegen informatie en infotainment. De Vara heeft een duidelijker status dan de NCRV (voor meer fatsoen) of de KRO (gevoel delen). Weinig kunst, want die wordt door de Net 3 omroep NPS gedaan. Onder Vera Keur verdwenen de alleen op amusement gerichte kijk-blockbusters (Peter-Jan Rens' Doet-ie het of doet-ie het niet en Geef nooit op) om plaats te maken voor cabaret. Het uitzenden van zaalrepertoire is wel gemakkelijker dan de vroeger zo uitdagende tv- satire als Zo is het.. of Hadimassa.

Na zijn hervormingen is Van Dam nog steeds de zware slagschaduw in programma's als Lagerhuis en De achterkant van het gelijk. Dat hij daar bijna driemaal het salaris van een minister verdient, geeft wel aan hoe de oude idealen definitief zijn verdwenen. Ook bij de arbeidersomroep krijgt de winnaar alles. Vera Keur schrijft excuserend over de hoge verdiensten van sterpresentator Paul Witteman. Die kan er niets aan doen dat het op zijn rekening komt. 'Paul Witteman, in menig medium neergezet als een op geld beluste ster aan wiens journalistieke gedrevenheid bij gevolg getwijfeld kan worden, verdient een flink honorarium waarom hij nimmer heeft gevraagd. Dat dankt hij aan minder bescheiden collega's over wie op deze plek gezwegen wordt', schrijft ze in het slothoofdstuk. Arme Witteman. Zou Vera Keur boos worden als hij het terugstortte? En wie zouden die graaierige collega's zijn? In deze stemming past het plan tot een commerciële Alleingang. Het ketste af op de eis van de Amerikaanse aandeelhouder van SBS6 om het eerste jaar geen verlies en het tweede jaar al winst te maken. Een onmogelijke opgave voor een publieke omroep. Moest het mega-amusement weer terug?

Hoe moet het verder met de VPRO en de NPS op één net? De VPRO heeft niet-commerciële programma's ter verheffing, niet van het volk maar van kleine groepen liefhebbers. Die heeft minder behoefte aan vaste doordeweekse programma's zoals B&W of late night. De term 'progressief' voor Net 3 heeft geen betekenis. Het doet denken aan bureaucratisch idealisme. Het rijk heeft geen ander 'conservatief net' gereserveerd. De te verheffen volksdelen hebben een eigen allochtone schotelzender of kijken commercieel. Wie ziet nog het omroepmerkje staan linksboven?

Archief Boeken

( a d v e r t e n t i e s )