Door onze redactie wetenschappen
ROTTERDAM, 9 OKT. De Nobelprijs voor de geneeskunde 2000 is gewonnen door de Amerikaanse hersenonderzoekers Eric Kandel (70), Paul Greengard (74) en de Zweed Arvid Carlsson (77). Zij krijgen de prijs van 2,5 miljoen gulden voor hun onderzoek naar de manier waarop zenuwcellen met neurotransmitters signalen aan elkaar doorgeven en herinneringen vastleggen.

Met deze prijs eert het Zweedse Nobelprijscomité een ontwikkeling in het hersenonderzoek die in de jaren vijftig begon met Carlssons ontdekking dat de ziekte van Parkinson wordt veroorzaakt door een tekort aan de neurotransmitter dopamine. Door zijn werk kwam de chemische stof l-dopa, een voorlopermolecuul van dopamine, beschikbaar als medicijn dat bij Parkinsonpatiënten de onbeheersbare tremor onderdrukt. Carlsson was hoogleraar farmacologie aan de universiteit van Göteborg en is sinds 1989 gepensioneerd.

Tegen het eind van de jaren zestig ontrafelde Paul Greengard, sinds 1983 hoofd van het lab voor neuroscience van de Rockefeller University in New York, hoe dopamine en andere neurotransmitters zoals noradrenaline en serotonine als signaalstoffen werken. Uitlopers van zenuwcellen maken veelvuldig contact met andere zenuwcellen. In de zogenoemde synaptische spleet die tussen beide cellen ontstaat, geeft de zenuwcel die een signaal wil doorgeven een pakketje boodschappermoleculen af. De vrijgekomen moleculen binden aan eiwitten (receptoren) in het celoppervlak van de zenuwcel die de boodschap ontvangt. Daarna spelen zich in de ontvangende cel moleculaire processen af die tot verdere activiteit aanzetten.

Het was Eric Kandel (Columbia University, New York) die met zijn werk aan het relatief eenvoudige zenuwstelsel van de zeeslak duidelijk maakte dat in stelsels van zenuwcellen die via synaptische spleten aan elkaar verbonden zijn lange- en kortetermijngeheugens kunnen ontstaan. Kandel kreeg 29 september de Heinekenprijs voor geneeskunde uit handen van prins Claus.

Nobelprijs: pluim, prestige, pecunia

In Stockholm en Oslo worden deze week de Nobelprijzen bekend gemaakt. Prestigieuze prijzen voor grote verdiensten. 'Wij lobbyen niet.'

Door onze redacteur CEES BANNING

ROTTERDAM, 9 OKT. In de gangen van de medische faculteiten in Nederland was het aan het eind van de ochtend stiller dan andere ochtenden. Veel professoren en studenten tuurden naar hun pc. Om half twaalf werd bekend dat de Nobelprijs voor de geneeskunde is toegekend aan de Zweed Arvid Carlsson en de Amerikanen Paul Greengard en Eric Kandel. Het is voor het eerst dat de bekendmaking rechtstreeks op internet is te volgen (www.nobel.se/announcement/2000). Dit jaar wordt de Nobelprijs voor de 99-ste keer uitgereikt. Uit de nalatenschap van de Zweedse chemicus en ingenieur Alfred Bernhard Nobel (1833-1896) worden sinds 1901 'grote verdiensten' beloond op het gebied van natuurkunde, scheikunde, geneeskunde, letterkunde en vrede. De Nobelprijs voor de economie werd in 1968 gecreëerd door de Sveriges Riksbank bij het driehonderd jarig bestaan van de Zweedse centrale bank.

Nobel beschikte in zijn testament dat de rente van zijn kapitaal, onder meer vergaard door de uitvinding van het dynamiet, moest worden verdeeld "onder hen die in het afgelopen jaar de mensheid de grootste weldaad hebben bewezen". De instelling van de prijs voor de vrede werd ingegeven door zijn angst dat de mensheid "zou terugvallen in de barbarij" als er geen manier werd gevonden om een eind te maken aan oorlogen. Hij hoopte dat de uitvinding van dynamiet en rookzwak kruit door hun verwoestende kracht de mensen zo zou afschrikken dat ze een einde zouden maken aan alle oorlogen.

De toekenning van de prijzen voor natuurkunde, scheikunde en economie wordt gedaan door de Koninklijke Zweedse Academie voor Wetenschappen. Het Karolinska Instituut in Stockholm beslist over de Nobelprijs voor de geneeskunde; de Zweedse Academie over die voor de literatuur. Een comité van vijf personen, benoemd door de Storting, de Noorse volksvertegenwoordiging, kent de Nobelprijs voor de vrede toe. De prijs bestaat uit een medaille, een oorkonde en 9 miljoen Zweedse kronen (ruim 2,3 miljoen gulden). Wanneer een prijs aan meer dan één persoon wordt toegekend, wordt het bedrag verdeeld. Alle prijzen worden op 10 december, de sterfdag van Nobel, uitgereikt in het concertgebouw in Stockholm. Alleen de Nobelprijs voor de vrede wordt in Oslo uitgereikt, in het stadhuis van de Noorse hoofdstad.

Ieder jaar vragen de comités, die ieder uit vijf leden bestaan, aan wetenschappers, universiteiten en academies voor wetenschappen over de hele wereld of ze mensen willen nomineren voor de prijs. De nominaties moeten voor 1 februari binnen zijn en worden dan besproken. Soms wordt daarbij de expertise ingeroepen van specialisten.

Het winnen van de Nobelprijs is prestigieus. "Wij wijzen er met rechtmatigen trots op dat zoowel de eerste als de tweede maal dat de Nobelprijs wordt uitgereikt, Nederlanders daarvoor in aanmerking kwamen", aldus het Algemeen Handelsblad van 8 december 1902 na de bekendmaking van de prijswinnaars voor de natuurkunde: de Leidse hoogleraar Hendrik Antoon Lorentz en zijn Amsterdamse collega Pieter Zeeman. De Amsterdamse hoogleraar Jacobus Henricus van 't Hoff was hen een jaar eerder voorgegaan met de verovering van de Nobelprijs voor scheikunde. Vorig jaar werd de Nobelprijs voor natuurkunde toegekend aan de Nederlandse fysici Gerard 't Hooft en Martinus Veltman; waarmee het totaal aantal Nobelprijzen voor Nederlanders uitkomt op vijftien.

"De laatste jaren is de invloed van de Nobelprijs op de verkoop van boeken steeds groter geworden", constateert Rudi Wester, directeur van het Nederland Literair Produktie en Vertalingenfonds. Dat heeft te maken met de productietijd van boeken. Binnen enkele dagen ligt de prijswinnaar al naast de kassa van de boekenwinkel. Grote commerciële belangen lokken lobbies uit. "We doen het niet direct omdat we niet weten wie er in de jury zit, maar wel indirect. We zorgen dat veel Nederlandse auteurs in het Zweeds worden vertaald, zegt Wester. Drie jaar geleden werden Zweedse literatuurcritici naar Nederland gehaald en werden er gesprekken gearrangeerd met potentiële Nobelprijswinnaars als Hugo Claus, Harry Mulisch en Cees Nooteboom. "Maar de Zweedse uitgeversmarkt is sloom, traag en de boeken zijn duur", verzucht Wester. 'Upptckandet av himlen' van Mulisch zou bijvoorbeeld driehonderd gulden gaan kosten. "Daar moet dus flink wat Nederlands subsidiegeld bij", zegt Wester.

Soms heeft een lobby succes. In 1997 nam het Portugese bureau voor handel en toerisme een Zweeds lobbykantoor Jerry Bergström in de arm om de schrijver José Saramago naar voren te schuiven als kandidaat, zo reconstrueerde de Zweedse krant Dagens Nyheter een jaar geleden. Het lobbykantoor kreeg de opdracht om Saramago zoveel mogelijk naamsbekendheid in Zweden te geven en organiseerde een programma rondom Saramago in een grote boekwinkel in Stockholm. Daarna werden tal van vraaggesprekken in de Zweedse pers geregeld en gaf Saramago lezingen aan de universiteit. In 1998 won de Portugees de prijs. In een reactie op het stuk in Dagens Nyheter ontkende het Nobelprijscomité ten stelligste dat de campagne invloed heeft gehad.

Rudi Wester is niet van plan hulp in te roepen van buitenlandse advieskantoren. "De jury is met veel geheimzinnigheid omgeven, maar volgens mij volstrekt integer en onafhankelijk. Wij lobbyen niet."

Ook de Nederlandse regering lobbiet niet, zegt ambtenaar Joris van Ernst van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. "Rechtstreekse belangenbehartiging heeft geen nut. De comités zijn echt onafhankelijk", meent Van Ernst. "Om de Nobelprijs te winnen moet je investeren in fundamenteel onderzoek. Een klimaat creëren waar talent kan excelleren, en dan maar hopen dat het opgepikt wordt in Scandinavië."

Maar wat ook het oordeel van de vijf comités mag zijn; Nederland viel dit jaar voor het eerst in de Nobelprijzen voor 'achievements that cannot or should not be reproduced'. Deze satirische prijzen zijn vorige week uitgereikt op Harvard University. Anre Geim kreeg de prijs voor zijn proeven om kikkers te laten zweven door middel van magneten. De wetenschappers Willibrord Weijmar Schultz, Pek van Andel, Eduard Mooyart en Ina Sabelis krijgen de alternatieve Nobelprijs voor geneeskunde voor MRI-opnamen van de mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen tijdens de coïtus.

( a d v e r t e n t i e s )