Moederschetsen van Van Kooten

Echt helemaal Kees!

Pieter Steinz
'De meeste schrijvers kunnen pas met hun dode moeders verder leven als zij het hebben opgeschreven.' Met deze slordig geformuleerde paradox verleent Kees van Kooten bestaansrecht aan Annie, een bescheiden verslag van de aftakeling en dood van zijn moeder.

Vele schrijvers gingen hem de afgelopen jaren voor. Alleen al in de Nederlandse literatuur wijdden Nicolaas Matsier, Yvonne Keuls, Mensje van Keulen, Theodor Holman en J.J. Voskuil (autobiografische) romans aan overleden moeders. Van een trend kun je niet spreken, eerder van toeval - al lijkt dat toeval des te groter voor wie bedenkt dat het twintig jaar geleden juist de dode- vaderboeken waren die de Nederlandse literatuur beheersten: van De doodshoofdvlinder van Jan Wolkers tot De aansprekers van Maarten 't Hart. Onder de auteurs die destijds de dood van een vader beschreven was ook Kees van Kooten, in zijn verhalenbundel Koot graaft zich autobio (1979). Annie zou je als het complement daarvan kunnen beschouwen: een verzameling korte schetsen waarin Van Kooten mijmert over het gedeelde verleden met zijn andere ouder. Hoe zij steeds vergeetachtiger en hulpbehoevender werd, toestemde in een verhuizing naar een verzorgingstehuis, een paar maanden later na een val in coma raakte, en in augustus 1999 de goede dood stierf. En hoe haar zoon om haar treurt, al werd ze 89 jaar oud. Want: 'Men houdt pas ten volle van zijn vader en moeder wanneer zij zijn overleden en ons medelijden blijft onverminderd groeien.'Het is niet de eerste keer dat Van Kooten over zijn moeder schrijft. Zo figureerde zij in de vorig jaar verschenen bundel Levensnevel in drie van de betere verhalen, die samen het portret schilderden van een dierbare broze vrouw die haar vriendinnen zag sterven en werd opgelicht door de boze buitenwereld. In Annie concludeert Kees dat hij meer over dan aan zijn moeder heeft geschreven; terwijl zij lange brieven stuurde bij de kleinste aanleidingen, beperkte hij zich 'tot dat waardeloze "Liefs, Kees" op de rand van knipsels en op ansichtkaarten.'

De nieuwe dubbelfocusbril

Net als in Gesloten huis van Nicolaas Matsier komt de stroom herinneringen van de ik-figuur pas goed op gang met het uitruimen van de ouderlijke woning - zelfs al is de oude mevrouw Van Kooten-Snaauw op dat moment nog in leven. Het levert mooie passages op, bijvoorbeeld wanneer Kees in de zak van een keukenschort niet alleen drie gebruikte wattenstaafjes en 'vier tot proppen gesnoten zakdoekjes' vindt, maar ook 'de nieuwe dubbelfocusbril waarvoor we uitgebreid naar de oogarts en de opticiën zijn geweest, maar die na één dag alweer kwijt was.' Het schort gaat, mét de jarenlang bewaarde pyjama's van vader en de stapels keurig in vieren gevouwen gebruikt cadeaupapier, in één van de tientallen vuilniszakken die de opruimers aangapen.

Letterlijk nog veelzeggender zijn twee hardgekafte cahiers die Kees vindt en waaruit hij uitgebreid citeert. Het ene, met als opschrift 'Het Boek' is een alfabetisch geordende lijst van boeken die moeder de laatste tien jaar heeft gelezen, compleet met eenregelige commentaartjes. Natuurlijk zoekt Kees onmiddellijk zijn eigen naam op, om tevreden te lezen wat er achter 'Modermismen' staat ('echt helemaal Kees!). Bij 'De gebroeders Karamazov', dat net als de meeste andere boeken door hem cadeau is gegeven, merkt hij op: 'Hoe heb ik haar toch met zeshonderd pagina's Dostojevski durven opschepen; Dostojevski, van wie ik, spijts alle plannen, zelf nooit een letter heb gelezen!'En achter Hersenschimmen van J.Bernlef blijkt zijn moeder een vergeefse en daardoor roerende bede te hebben geschreven: 'God bespaar mij de hersenschimmen'.In het tweede cahier schreef moeder haar smartlappen, haiku's en andere poëzie. Kees weet dat het niet allemaal even goed is, maar citeert er vooral in het begin van Annie om de haverklap uit. Sommige gedichten hebben wel wat, en doen denken aan de 'haikoots' waarmee Van Kooten jaren geleden op de Bescheurkalender furore maakte ('Niets lieten ze staan,/ de erfgenamen; alleen/ haar kamerplanten'), andere zijn onnodige onderbrekingen van het op zichzelf aangrijpende verhaal dat Van Kooten vertelt.

Maar zelfs de bijdragen van een ander kunnen niet beletten dat Annie weer echt helemaal Kees is. Wie houdt van het speelse idioom waar Van Kooten sinds de jaren zeventig om bekend staat, wordt op zijn wenken bediend met snelle dialogen en zinswendingen als 'ze keek haar oude tuin gedag' en 'als ik maar eenmaal uit de war ben.' Wie geniet van ellenlange, alle kanten op springende zinnen zal bewonderend kijken naar bijvoorbeeld de 200 woorden waarin Van Kooten de kleine ergernissen over zijn moeder zonder tussenliggende punten strak in het gelid zet. En wie geen bezwaar heeft tegen de enigszins kokette en onwaarschijnlijk charmante hoofdpersoon die in al Van Kootens verhalen figureert, zal ook met de Ideale Zoon uit Annie vrede kunnen hebben. Een tussendoortje kun je Annie niet noemen, al telt het boekje nog geen zestig bladzijden en had het zonder probleem in een uitgebreide herduk van Levensnevel als slotverhaal kunnen worden opgenomen. Net als in Koot graaft zich autobio is Van Kooten erin geslaagd om met een handvol woorden een zaak van leven en dood even humoristisch als gevoelig te behandelen.

Mijn hele generatie heeft zijn ouders Hersenschimmen van J.Bernlef cadeau gegeven, in de hoop hun ontgeestelijking te bezweren, maar mijn moeder was vergeten dat zij het had gelezen. (- )Haar leven lang heeft zij enthousiast gesproken over de schrijfster Jo Boer en haar roman Kruis of Munt.Die had zij wel vijfmaal gelezen.

Had ik toch maar de geringe moeite genomen Kruis of Munt in een weekend tot mij te nemen, om haar geestdrift te kunnen delen!

Uit Kees van Kooten: Annie

Archief Boeken

( a d v e r t e n t i e s )