NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

S e l e c t i e

Zowel de BBC als Teleac zijn deze maand begonnen met een documentairereeks over de prehistorie. 'Ape-man' is mislukt; 'Nederland in de prehistorie' houdt zich wél aan de feiten.

HENDRIK SPIERING

Je hebt feit en fictie, uitleg en impressie, documentaires en fantasievoorstellingen. In een documentaire moet bovenal worden uitgelegd 'hoe het zit', dat is duidelijk. Maar een documentaire moet óók mooi worden vormgegeven, en dat kan ten koste gaan van de inhoud. Bij de beste documentaires - zoals die van David Attenborough - merk je niets van een mogelijke spanning tussen vorm en inhoud. Dat is ware perfectie. Bij gewoon goede documentaires moet de inhoud goed zijn, maar kan de vorm matig zijn. Te oordelen naar de eerste aflevering die afgelopen dinsdag werd uitgezonden is bij de nieuwe BBC-serie over de prehistorie Ape-man de meeste aandacht naar de vorm gegaan, de inhoud is teleurstellend - en eigenlijk warrig. Je kan zeggen dat hij mislukt is. En wat heb je dan nog aan dat vlotte format, vol new-age-muziek, hypersnelle scène- wisselingen en die licht hysterische commentaarstem? Afgelopen zondag begon ook de Teleac-cursus Nederland in de Prehistorie. Afgaand op de eerste aflevering is die zo ongeveer het tegenovergestelde van de BBC-serie. Ja, er wordt ook snel gewisseld van toneel, maar in feite is de vorm hyper-simpel èn effectief: archeoloog Leo Verhart vertelt. Alleen de achtergrond wisselt: soms een computerwinkel, soms een opgraving van een jachtkampje, dan weer een computerwinkel of een museum. De eerste aflevering stond geheel in het teken van onzekerheid: prehistorische kennis is een afspiegeling van de huidige maatschappelijke denkbeelden. " Kijk", zegt Leo Verhart, terwijl hij een pijlpunt laat zien, "we kunnen denken dat deze pijl werd gebruikt om op dieren te jagen, maar ook dat hij gebruikt werd tegen andere mensen." De vondsten laten beide mogelijkheden toe, onze keuze wordt sterk bepaald door onze maatschappelijke opvattingen. Tuttut, dacht ik eerst nog: is het wel verstandig om het onderwerp onmiddellijk te relativeren? Na het zien van Ape-man weet ik: twintig keer liever een beetje veel relativering dan turbo-zekerheid. Ik verheug me op de rest van de Teleaccursus, waarbij trouwens ook een duidelijk overzichtsboek hoort, geschreven door Theo Holleman.

Het ergst van de eerste aflevering van Ape-man, met de titel Human, was het kader - hetgeen weinig goeds doet vermoeden voor de serie als geheel. Deze aflevering zocht een antwoord op de vraag: sinds wanneer zijn onze voorouders net als ons? Dat is een wat vage, maar acceptabele vraag. De opmerking dat archeologen eerst moeten ontdekken wanneer de 'eerste echte mens' leefde voordat ze onze diepste oorsprong kunnen begrijpen, slaat echter nergens op. Dat de rotstekeningen uit de periode 30.000 tot 12.000 jaar geleden kennelijk door 'echte mensen' zijn gemaakt en niet door halve apen, is een weinig opzienbarende conclusie. En dan het argument: omdat ze konden hallucineren. Tja.

Ape-man: human is een festival van gemiste kansen. Het gaat in de eerste aflevering uitsluitend over de mogelijkheid dat de prehistorische grottekeningen (zoals in Lascaux) in nauw verband staan met sjamanistische praktijken. Er zitten prachtige beelden in, de belichting is uitmuntend, maar het verhaal overtuigt totaal niet. Het valt te vrezen dat er een verband is tussen deze inhoudelijke warrigheid en het verleden van de makers: namelijk dezelfde als van de succesvolle animatieserie Walking with Dinosaurs. Daarbij ging het in feite om een fantasievoorstelling van de wereld van de dinosauriërs, compleet met soapelementen als het sterven van jonge T-rexjes. Prachtig, en niemand die zich vreselijk hoeft te storen aan kleinere en soms grotere fouten. Want het is een reconstructie en er moest nu eenmaal een keuze worden gemaakt. In een feitelijke documentaireserie zoals Ape-man moet zijn, werkt zo'n vlotte, vormgerichte mentaliteit helemaal niet.

Iedereen die het boek Les Chamanes de la Préhistoire van Jean Clottes en David Lewis Williams (Seuil 1996) heeft gelezen, weet dat het verband tussen sjamanisme en grottekeningen een heel interessante hypothese is, die vooralsnog meer verklaart dan de aloude gedachte dat de buffels, paarden en neushoorns werden geschilderd als een vorm van jachtmagie. Een van de belangrijkste argumenten voor de sjamanentheorie is dat ze tenminste een verklaring heeft voor de barrage aan geometrische tekens en krabbeltjes die in de periode 30.000 tot 12.000 jaar geleden op rotswanden werden gekriebeld. In de BBC- serie ontbreekt dit argument volledig. Er wordt überhaupt weinig beargumenteerd.

We zagen eigenlijk vrij weinig rotstekeningen en archeologen, verder een eindeloos herhaalde scène van sloffende mensen in dierenhuiden en dan nog wat cool ogend onderzoek: zelfhypnose in een kamertje van de University for the Uniformed Services en een door een oogafwijking regelmatig hallucinerende man in een MRI-machine. Maar dat hypnose-onderzoek aan die Amerikaanse militaire universiteit oogt nogal onbetrouwbaar. En over het MRI-onderzoek worden we niet veel wijzer dan dat ergens in de hersenen hallucinaties ontstaan - hetgeen nogal voor de hand ligt, waar zouden ze anders vandaan moeten komen? Het verband met onze voorouders 1200 generaties geleden blijft onduidelijk.

Het verband tussen hallucinaties en prehistorie wordt voornamelijk gelegd door een vergelijking met recente grottekeningen door bosjesmannen (daterend van de laatste paar honderd jaar, het gaat om de tekeningen die hiernaast zijn afgebeeld). Ze komen mooi in beeld, maar geen woord wordt gewijd aan de vele verschillen met de prehistorische tekeningen. Wel is de kijker lang te gast bij dansende bosjesmansjamanen in de Kalahari-woestijn, hetgeen werkelijk prachtige beelden oplevert, maar veel meer ook niet. Na afloop van de aflevering betrapte ik me dan ook op de gedachte dat die sjamanentheorie eigenlijk maar niks voorstelde.

Zo kun je dus zelfs de meest aardige ideeën verknallen.

Ape-man, adventures in human evolution; dinsdag, BBC2, 22.00- 22.50. Nederland in de prehistorie; zondag, TV2, 18.38-19.00u.