In: Filmmuseum, Amsterdam; Cinemariënburg, Nijmegen

Nostalgie als kritiek op achteruitgang

Door DANA LINSSEN
The Iron Heel of Oligarchy is een wonderlijke ode aan de Russische geschiedenis en filmkunst.

Een lofzang op een illuster verleden, toen het communisme nog het aardse arbeidersparadijs beloofde en de films van Sergei Eisenstein de dynamiek van de nieuwe wereld in beeld brachten. Maar toch vervalt het regiedebuut van acteur Aleksandr Basjirov (1955), die ook de hoofdrol van Nikolaj Petrovitsj vertolkt, nergens in blinde bewondering voor voorbije tijden. Integendeel, het nostalgische karakter van de film is juist een middel om stevige kritiek te leveren op de morele teloorgang van de voormalige Sovjet-Unie na de val van het communisme. Zijn de mannen die Nikolai Petrovitsj gadeslaan terwijl hij als een moderne Lenin redevoeringen afsteekt tegen havenarbeiders en afluisteren terwijl hij zijn liefjes-voor-een-namiddag voorleest uit Jack Londons The Iron Heel, geheimagenten van het oude regime of mafiose onderknuppels van de nieuwe orde? Zijn de uitgebluste werknemers van de nieuwe industrieën minder slaafs dan de proletarische horden die Karl Marx' nieuwe dageraad moesten voorbereiden? Door ze op dezelfde manier te filmen als Stalin ze graag zag: badend in gouden scheerlicht, met door het harde werken gebronsde lichamen en gesterkte spieren, een beetje van onderen, zodat hun kaken daadkrachtig grijnzen, laat Basjirov zien dat hij het ook niet weet. Hij maakt van zijn protagonist een dwaze held, een wanhopige wereldverbeteraar, wiens idealisme de enige manier is om overeind te blijven in een steeds verder verbrokkelende wereld.

The Iron Heel of Oligarchy is geen eenvoudige film, ook door de gekozen structuur, waarin de vriendin van Nikolai Petrovitsj zijn leven reconstrueert door middel van in voice-over gesproken herinneringen en flashbacks. Het is wel een bijzondere film door de manier waarop hij de Russische (film-)geschiedenis citeert, parafraseert en op een hoger plan probeert te tillen. Dat hij dat behalve met dodelijke ernst (ongetwijfeld eigen aan het onderwerp en de door de Russen zelf zo bezongen 'Russische volksaard') ook met veel surrealistische grapjes doet, vergoelijkt veel.