NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

S e l e c t i e

Frits Abrahams
,,Het beeld van een van de eigenaardigste en voor latere geslachten misschien onbegrijpelijkste episoden in een aan onbegrijpelijkheden toch wel heel rijke tijd.''

Aldus dr. J. Presser in Ondergang over de geschiedenis van de Barneveldjoden, een groep van ongeveer 700 Nederlandse joden die de oorlog kon overleven. Hoe dat precies mogelijk was, zal wel altijd een raadsel blijven. Het staat in ieder geval vast dat het begon met een initiatief van mr. K.J. Frederiks, de toenmalige secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken, die van Generalkommissar Schmidt een lijst mocht opstellen met 'verdienstelijke joodse Nederlanders'. Deze elite kreeg eerst betrekkelijk geriefelijk onderdak in kasteel De Schaffelaar in Barneveld om vervolgens tóch te worden gedeporteerd naar Westerbork en Theresienstadt. Vrijwel de gehele groep wist te overleven.

Paul Cohen en Oeke Hoogendijk maakten onder de titel Een gelukkige tijd voor de NPS een documentaire over deze groep die gisteravond uitgezonden werd. Voor Oeke Hoogendijk betekende het ook een zoektocht naar de wortels van het trauma van haar eigen moeder, een van de Barneveldjoden. Zij had nooit over de oorlog willen praten, want Barneveldjoden hadden immers geen recht van spreken. Wie op deze manier overleefd had, was onderwerp van verdenking.

De filmers bleken zich niet op de machinaties achter de lijst van Frederiks te hebben geconcentreerd, maar op het naoorlogse lot van de overlevers. Hoogendijk in de VPRO Gids: ,,Het thema is voor mij: de onvoorstelbaarheid van het feit dat mensen die zelf slachtoffer zijn, zichzelf schuldig zijn gaan voelen.''

Dat thema werd vooral in het tweede deel van de documentaire goed en aangrijpend uitgewerkt. Het eerste deel kenmerkte zich door een zekere vlakheid, saaiheid bijna, omdat het leven in Barneveld nogal schetsmatig werd afgedaan. Bij Presser valt daarover meer te lezen, al gaat ook hij er niet erg diep op in.

De film raakte mij pas toen de deportaties naar Westerbork en Theresienstadt aan de orde kwamen. Vanaf dat moment besefte je als kijker hoezeer ook deze groep van zogenaamd geprivilegieerde joden geleden moet hebben onder de onzekerheid over hun lot. De periode van Barneveld had voor sommigen, vooral de kinderen, in zeker opzicht nog voor 'een gelukkige tijd' kunnen doorgaan, maar de werkelijkheid van Westerbork en Theresienstadt was heel wat grimmiger.

Een kleine groep werd op het einde van de oorlog van Theresienstadt naar Zwitserland gestuurd. De manier waarop zij over hun bevrijding praatten, vormde een ontroerende climax van de film. Zó kunnen alleen mensen praten die, al was het dan vooral in psychologisch opzicht, de ergste ontberingen hebben moeten doorstaan.

Een begrip als 'schuld' wordt tegen die achtergrond een lege, zinloze huls. Toch blijft menige overlevende eronder gebukt gaan.

De film opende treffend met een statement van een van de overlevenden, professor Martinus Tels, die het 'een onverstandige film' noemde omdat hij ons niets kan leren over de massaslachting van al die andere joden. Sommige andere overlevenden van de Barneveldgroep wilden helemaal niet meewerken aan deze film.

Daartegenover stond de houding van mensen als Herman van Praag die zei: ,,Ik ben er trots op dat mijn vader ons heeft gered door wat hij was als mens en intellectueel.'' En een ander, Boes Lankhout, zei provocerend tegen interviewer Hoogendijk: ,,Wat was rechtvaardig? Een Weinreb-stempel? Een Joodse raadstempel? Een goed onderduikadres gekregen te hebben? Er niet-joods uitzien en zonder ster te hebben kunnen rondlopen? Kunt u mij uitleggen wat rechtvaardig is? Ik ben er heel dankbaar voor. En nou jij. Je weet niks, hè? Goed.''

Martinus Tels had ongelijk. De holocaust begon óók in Barneveld.