Door onze redacteuren MARCEL HAENEN en ROB SCHOOF
DEN HAAG, 5 NOV. 1994 Weinig mensen hadden zijn naam met deze post in verband gebracht. Maar toen eenmaal bekend werd dat mr. A.W.H. Docters van Leeuwen (49) de nieuwe 'directeur' van het openbaar ministerie zou worden, was het plotseling zo logisch. De jarenlange ervaring met ambtelijk en politiek Den Haag, met politie, justitie en de criminaliteit en - niet in de laatste plaats - met het moderniseren van een grote organisatie. Na de rampenbestrijding, de brandweer, de sterkteverdeling bij de politiekorpsen en de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) zal ook het tegenwoordig soms verguisde, wat stoffige OM onder zijn handen van structuur en cultuur moeten veranderen.

Uitgerekend minister Sorgdrager, die er sinds haar benoeming nadrukkelijk op hamert dat in de zich verhardende strijd tegen de georganiseerde misdaad ook de belangen van de verdachten moeten worden gewaarborgd, heeft met Arthur Docters van Leeuwen vooral een misdaadbestrijder en veel minder een magistraat aangewezen als leider van het OM. Hij maakte er nooit een geheim van dat de harde criminaliteit zeker zo bedreigend kan zijn voor de staatsveiligheid als de spionnen die hij met de BVD buiten de deur moest zien te houden.

Na zijn aantreden als BVD-directeur, in 1989, zei hij dat ook criminele organisaties tot dat werkgebied behoren omdat zij de ,,democratie kunnen benvloeden''. De BVD hield zich gaandeweg steeds minder bezig met het Oosteuropese communisme, maar des te meer met de Zuidamerikaanse cocanemafia, het rechts-extremisme, corrumperende ambtenaren of gewelddadige criminele organisaties. Grootscheepse cocanehandel, zei Docters van Leeuwen enkele jaren geleden tegen de Volkskrant, raakt altijd de belangen van de staat, en daarmee die van de samenleving.

De benoeming van een voorzitter van de 'raad van bestuur' van het OM is een voorschotje op de implementatie van de aanbevelingen uit het rapport over het functioneren van het OM van de commissie-Donner, dat in juni uitkwam. De nieuwe OM-'directeur' zal nadrukkelijk leiding moeten geven aan een OM dat volgens minister Sorgdrager veel zelfstandiger - met meer eigen middelen en verantwoordelijkheden - zal moeten opereren.

Het was Sorgdrager in haar vorige functies van procureur-generaal in Arnhem en Den Haag al een gruwel dat de PG-vergadering elke twee weken op het departement van Justitie aan tafel zat met de secretaris-generaal van het ministerie als voorzitter. Voor de functionarissen binnen het OM is het wellicht pijnlijk dat de nieuwe directeur van buiten komt. Maar Donner, en in diens voetspoor ook Sorgdrager, schetsten reeds het belang van 'vers bloed' in de aderen van het openbaar ministerie.

Hoewel het OM in de eerste plaats verantwoordelijk is voor de vervolging en opsporing van strafbare feiten, kreeg het de laatste jaren steeds meer bestuurlijke taken. Docters van Leeuwen zal eraan moeten meewerken van de versnipperde arrondissementen een moderne, centraal geleide organisatie te maken die beter op de veelheid van oude en nieuwe taken is toegesneden.

Voor de Bossche procureur-generaal Gonsalves moet de onverwachte benoeming van Docters van Leeuwen hard aankomen. Hij beheerde onder zijn partijgenoot minister Hirsch Ballin de belangrijkste portefeuille van de vijf PG's - die van de zware criminaliteit. Direct na het aftreden van Hirsch Ballin probeerde Gonsalves nog de zeggenschap op een aantal belangrijke terreinen, zoals de zes kernteams (IRT's) die belast zijn met misdaadbestrijding, naar zich toe te trekken. Die greep naar de macht werd door Kosto en de Tweede Kamer verhinderd.

Het wekt geen verwondering dat Sorgdrager, die haar OM-carrière in Almelo begon onder hoofdofficier van justitie Gonsalves, in haar voormalige chef geen OM-leider ziet. Sorgdrager heeft nooit erg goed overweg gekund met Gonsalves, die ze volgens mensen uit haar omgeving autoritair en ouderwets vond. Ook door diens spierballentaal als het ging om misdaadbestrijding, was hij in haar ogen niet de meest geschikte kandidaat om het nieuwe OM aan te voeren.

De leiding over het strafrechtelijke apparaat komt na de benoeming van Docters van Leeuwen geheel in D66-handen, de partij die vanoudsher grote populariteit geniet onder juristen. Docters van Leeuwen, of 'Docters' zoals hij zichzelf noemt, kreeg in de loop der jaren tal van kwalificaties over zich uitgestrooid, waaronder meer dan eens termen als lastig en rechtlijnig, maar ook creatief, provocerend en perfectionistisch.

Net zoals hij de BVD min of meer uit de beslotenheid trok - Docters van Leeuwen organiseerde open dagen bij de geheime dienst - en de ,,ingeroeste werkwijzen'' van de veranderende BVD tegen het licht hield, zo zal hij ook zijn sporen achterlaten in de wereld van officieren van justitie en advocaten-generaal. Docters van Leeuwen, die als zoon van een vertegenwoordiger opgroeide in een vrijzinnig-protestants milieu in Zeist, studeerde in de jaren zestig Nederlands recht in Utrecht. Daarna werkte hij onder meer als rechtbankverslaggever bij het Utrechts Nieuwsblad. Hij publiceerde enkele verhalen in het literaire blad Maatstaf. In 1980 haalde toenmalig VVD-minister van binnenlandse zaken H. Wiegel hem van het ministerie van financiën naar zijn eigen departement. Op Binnenlandse Zaken werd hij een jaar later plaatsvervangend directeur-generaal Openbare Orde en Veiligheid, een functie die hij tot zijn vertrek naar de BVD vervulde. ,,Ik maakte hem bij Financiën mee als iemand die intelligent de zwakke plekken in het betoog van anderen of in een organisatie blootlegt'', zei Wiegel destijds in NRC Handelsblad. ,,Ik dacht: het lijkt me beter dat deze man aan mijn kant van de tafel zit.'' Docters' overgang naar de BVD zag Wiegel als een logische volgende stap in zijn loopbaan. ,,Hij zit daar uitstekend. Onze counterparts in het Oostblok zullen alleen al zijn uiterlijk geschikt vinden voor het hoofd van een veiligheidsdienst.''