Dossier Desert Fox

Nieuws

Achtergrond

Documenten

Elke dag nieuwe martelaren

Het Westen hoopte dat de internationale sancties tegen Irak het regime van president Saddam Hussein op de knieën zouden brengen. Nu blijkt dat Saddam de sancties gebruikt om de onvrede van het volk van zijn eigen regime af te leiden. Met de weigering van een inspectieteam van de Verenigde Naties deze week neemt de internationale spanning rond Irak nu opnieuw toe.

Bernard Bouwman

Ze is erg populair bij het Iraakse regime omdat ze zo aansprekend over haar lijden kan vertellen. Ze noemt zich Om Gaidaa ('geen naam') want sinds dinsdag 13 februari 1991 heeft ze ,,niet meer geleefd''. Toen werd de schuilkelder in El Amriyyah bij de Iraakse hoofdstad, Bagdad, getroffen door twee Amerikaanse raketten. De schuilkelder had, zeiden de Amerikanen later, twee functies: een van de hoofdkwartieren van de Ba'ath-partij was er gevestigd en een aantal vertrouwelingen van Saddam Hussein had er zijn toevlucht gezocht. Meer dan duizend mensen vonden de dood, vertelt Om, onder wie haar zoon en dochter. Beseft iemand in Nederland hoe Irak lijdt? Bijna machinaal grijpt ze naar haar hals en laat een medaillon met een afbeelding van de twee kinderen zien. Voor de aanval op de schuilkelder hadden de Amerikanen twee speciale raketten ontwikkeld, aldus Om. De eerste sloeg een gat in het dak van de schuilkelder. De tweede, zo'n vijf minuten later, zorgde voor zo'n grote hitteontwikkeling dat de mensen in de schuilkelder levend werden verbrand. Kijk maar naar boven, zegt Om.De derde rij van de stapelbedden stond zo dicht bij het plafond dat de kinderen die er sliepen, het dak van de schuilkelder in zijn gesmolten. Kijk maar goed, zegt Om, dan zie je misschien nog een tand of een lok haar in het plafond. Kijk, kijk dan, dan kun je zien hoe de Verenigde Staten van het onschuldige Irak een volk van martelaren hebben gemaakt. Als Bush (de Amerikaanse president ten tijde van de Golfoorlog, red.) ooit in deze schuilkelder komt, zegt ze, stopt ze hem in een grote pot met olie en zal ze hem levend verbranden, juist zoals met haar kinderen is gebeurd.

Bij de deur van de schuilkelder draait ze zich om en kijkt me indringend aan. ,,God wilde dat mijn zoon en dochter bij hem zouden komen. Zij hebben geleden, maar hun leed valt in het niet bij dat van het Iraakse volk van nu. Want Clinton is net zo'n grote crimineel als Bush. Elke dag sterft het Iraakse volk een klein beetje meer door de internationale sancties tegen Irak. Nieuwe martelaren, elke dag weer.'' Treurig kijkt ze me na als mijn auto wegrijdt, haar hand nog steeds op het medaillon.

Een volk van martelaren - dat is het beeld dat Irak dat het regime van president Saddam Hussein aan het eigen volk wil slijten. ,,Saddam heeft de internationale sancties voor zijn eigen doeleinden gebruikt'', zegt een Irakees die in ballingschap in Jordanië leeft en daar vrijuit durft te spreken. ,,De bedoeling van het Westen was om het leven in Irak door de sancties zo moeilijk te maken dat de bevolking tegen Saddam in opstand zou komen. Natuurlijk haten de Irakezen Saddam, maar ze haten de sancties nog veel meer. En dus houden ze het Westen verantwoordelijk voor de ellende in Irak, en pas in de tweede plaats Saddam. Zo gebruikt Saddam de sancties om de onvrede van zijn eigen regime af te leiden.''

De propagandamachine in Bagdad speelt handig in op de woede die er bij veel Irakezen over de sancties bestaat. Een tekort aan medicijnen? Schuld van de harteloze imperialisten in Washington. Die staan het Irak immers niet toe om medicijnen te importeren, omdat ze het liefste zien dat het hele Iraakse volk het loodje legt. Vuil drinkwater?

Door de sancties heeft Irak niet voldoende onderdelen meer om het water uit de Tigris te zuiveren. Blijft het vuil op de straten liggen? Door de aanhoudende sancties is de gemeentereiniging zo verzwakt dat ze haar werk niet meer goed kan doen.

In de straten van Bagdad zijn de sporen van acht jaar sancties goed te zien. De meeste auto's, zowel luxe sleeën als personenauto's, hebben geen ruitenwissers meer, zodat de chauffeur bij elke plas waar hij doorheen rijdt, uit moet stappen om de voorruit schoon te poetsen. Hotels hebben zo weinig servies, dat de room service vijf minuten na de bestelling weer voor de deur staat om de glazen op te halen. Het drinkwater is inmiddels zo onzuiver, dat wie het kan betalen, alleen nog maar mineraalwater koopt. Consumptie van ijs leidt door het vuile drinkwater en de vele stroomstoringen waardoor bacteriën vrij spel krijgen, vrijwel zeker tot voedselvergiftiging.

Alleen de veiligheidspolitie werkt nog op volle toeren. De Iraakse ambassade in Jordanië kent maar een uiterst gering aantal visa aan journalisten toe, omdat iedereen goed in de gaten gehouden moet worden. Elke journalist die in Irak komt, krijgt een minder toegewezen, die geen seconde van zijn zijde mag wijken. ,,Vijf minuten nadat je de grens met Jordanië over bent ligt er al een fax in Bagdad dat je er aan komt'', vertelt een Irakees die het systeem van binnen uit kent. Elke ochtend vraagt mijn minder nadrukkelijk wat ik die avond te voren in mijn hotel heb gedaan. ,,Voor de zekerheid'', zegt de Irakees, ,,want je hotelkamer barst van de afluisterapparatuur. Dus ze wisten het toch al.''

Embargo

Het embargo tegen Irak werd ingesteld in 1990 toen het Koeweit bezette. De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties is pas bereid om het op te heffen als Irak aan alle eisen van de volkerenorganisatie voldoet. Tot die tijd mag Irak alleen een beperkte hoeveelheid olie exporteren, in ruil voor voedsel en medicijnen. Een van de eisen waaraan Bagdad moet voldoen, is dat Bagdad de VN ervan moet overtuigen dat het zich van alle chemische en biologische massavernietigingswapens heeft ontdaan. In haar rapporten aan de Veiligheidsraad onderstreept UNSCOM , de commissie die op de ontwapening moet toezien, echter keer op keer dat het regime in Bagdad nog grote hoeveelheden wapens verborgen houdt. Onzin, vinden de Irakezen, een voorwendsel van de Amerikanen om Bagdad te straffen. Elke avond laat de staatstelevisie - onderbroken door twee uur stroomstoring - opnieuw zien wat voor veile plannen de Verenigde Staten met Irak hebben. Maar gelukkig, onderstreept de televisie, is daar de Hoop van de Natie, Saddam Hussein, die er wel voor zal zorgen dat Washington uiteindelijk op zijn neus zal kijken. ,,Saddam, als jij roept is ons antwoord duidelijk'', zingt elke avond een groep Irakezen met machinegeweren in hun hand. Dat de sancties een voorgeschiedenis hebben, wordt door aanhangers van het regime van tafel geveegd. ,,Ach, die bezetting van Koeweit was maar een voorwendsel om Irak te straffen'', zegt Khudeir Ad-Duleimi, hoofdredacteur van de Engelstalige regeringskrant The Baghdad Observer. ,,Het gaat er om dat de Verenigde Staten - samen met de zionistenkliek in Israel - de hele wereld willen regeren. En daar heeft Saddam Hussein nee tegen gezegd. En dat kunnen de Amerikanen niet accepteren. En dus lijden we, elke dag weer. Maar we lijden voor onze overtuiging, en daarom kunnen we het dragen.''

Lijden

Lijden - het woord lijkt de gemiddelde Irakees wel op de tong gebrand. Iedereen in Irak heeft inmiddels wel een of meerdere familieleden verloren die wellicht gered hadden kunnen worden als er geen sancties waren geweest. ,,Mijn vader kreeg in februari een hartaanval en was gelijk dood. We wisten al langere tijd dat hij ziek was, maar we hadden geen medicijnen om hem te behandelen'', zegt Narmeen El-Mufti van de regeringskrant Al Jummouria. ,,Begrijp je nu wat ik bedoel als ik zeg dat ik de Amerikanen haat?''

Het leven is door de sancties zo duur geworden dat veel Irakezen een tweede of zelfs derde baan erbij moeten nemen om de eindjes aan elkaar te knopen. Het gemiddelde salaris in Irak bedraagt zo'n drieduizend dinar per maand. Voor de Golfoorlog was dat een paar duizend gulden, maar de koers van de dinar is inmiddels zo gezakt dat drieduizend dinar niet meer is dan vier gulden. Voor die drieduizend dinar kun je net één kilo vlees kopen, of tien kilo uien, of vijf tubes tandpasta. Zelfs kiespijn is onmiddellijk een financieel probleem. ,,Ik krijg hier klanten'', vertelt een tandarts in Bagdad, ,,die pas komen als ze de pijn echt niet meer kunnen harden. Met een dikke wang beginnen ze dan te praten over een afbetalingsregeling. Want als ze mij in één keer betalen, hebben ze geen geld meer om eten te kopen.''

Irakezen in Jordanië voelen hoe de mensen in Irak zelf steeds meer wegzakken in apathie. ,,Ze denken alleen nog maar aan de dag van morgen'', vertelt een van hen. ,,Irakezen hebben zich nooit echt met de politiek bemoeid, maar nu doen ze dat al helemaal niet meer. En zo hebben de sancties Saddam in de kaart gespeeld. De Amerikanen hopen misschien dat de ellende de mensen naar de wapens doet grijpen, maar in feite gebeurt het omgekeerde. Iedereen leeft in zijn eigen wereldje, en alles wat daarbuiten staat, laat hem koud. Het zal de gemiddelde Irakees een worst wezen hoeveel paleizen Saddam heeft, zolang hij zelf morgen maar te eten heeft.''

Nachtclubs

Ook op een ander vlak hebben de sancties gefaald: de elite rond het regime is er niet door getroffen. Voor de rijken is het nog steeds feest in Bagdad. Een kleine groep heeft de sancties zelfs gebruikt om een nog groter fortuin op te bouwen. Als lichtend voorbeeld geldt Uday, de oudste zoon van de president, die miljoenen heeft verdiend aan de illegale import van sigaretten. Maar ook mindere goden hebben zich niet onbetuigd gelaten. Want het leven is inmiddels zo duur in Bagdad, dat niemand meer van welke prijsverhoging dan ook opkijkt. En zo kan elke slimme zakenman met goede contacten met het regime een extra winstmarge op zijn produkten leggen en zo profiteren van het 'lijden van het Iraakse volk' dat elke avond zo breed door de staatstelevisie wordt uitgemeten.Op donderdagavond verzamelt de elite zich in chique restaurants als Chanmerjan. In het kader van de versobering en de toenemende oriëntatie op de islam heeft het regime enige tijd geleden alle nachtclubs laten sluiten. Maar in Chanmerjan wordt er tot één uur 's nachts flink gefeest, en op geld wordt niet gekeken. Een groep van zeven gasten, met onder andere een hoge ambtenaar van het ministerie van Informatie, geeft in één uur tijd 33.000 dinar uit - acht keer het maandsalaris van een dokter in een staatsziekenhuis. Ondanks de versobering en islamisering laat het gezelschap zich de alcohol goed smaken. Elke keer als de kellner koffie of water serveert schiet de hand van de gasten (meestal bekleed met een duur design-horloge) onder tafel en krijgt een scheut alcohol aan de consumptie toegevoegd. De stemming stijgt al snel naar grote hoogten. Als een zangeres uit Basra het toneel bestijgt en hypnotiserende muziek uit Zuid-Irak ten gehore brengt, is de zaal niet meer te houden. ,,Wat een lekker liijf'', fluistert één van de aanwezigen naast mij. Een vrouw loopt langzaam op de zangeres toe en gooit een stapel bankbiljetten van 250 dinar in de lucht. De aanwezigen joelen als de biljetten langzaam neerfladderen op het toneel.

Voor de gezondheidszorg is deze elite niet aangewezen op de vuile en verwaarloosde publieke ziekenhuizen waar de meeste Irakezen zo over klagen. Als de nood echt aan de man komt, springen ze in hun Mercedes en zoeven naar hun tweede villa in de Jordaanse hoofdstad, Amman, om zich daar door een privé-arts te laten behandelen. Maar ook in Bagdad zelf zijn er voldoende klinieken die aan hun hoge eisen voldoen. Neem de Alwiyah-kliniek. Hier hoeft een patiënt zijn kamer niet met vijfendertig anderen te delen, zoals in alle openbare Saddam-ziekenhuizen, maar wordt hij heerlijk verwend.

In de Alwiyah-kliniek opereert dr. Bashir, één van de lijfartsen van Saddam. Volgens velen in Bagdad loopt er een speciale telefoonlijn tussen de kliniek en de paleizen van Saddam, zodat de dokter onmiddellijk bereikt kan worden als de president hem nodig zou hebben. Een operatie kost hier gemiddeld een half miljoen dinar, ongeveer twintig keer het jaarsalaris van de gemiddelde Irakees.Dr. Bashir opereert naar eigen zeggen vooral Iraakse soldaten die in de vele oorlogen die het land heeft gevoerd, verminkt werden, maar ook gezonde mensen die een andere neus willen. Ook liposuctie is mogelijk. Vindt Bashir het niet treurig dat rijke Irakezen vet weg laten zuigen terwijl de armen niet voldoende voedsel hebben om hun maag te vullen? Ietwat gegeneerd kijkt de in het Verenigd Koninkrijk opgeleide dokter voor zich uit. Volgens hem bedraagt het aantal kosmetische operaties niet meer dan vijf procent van het totale aantal dat hij uitvoert, maar een medewerker van zijn kliniek spreekt dat tegen. ,,In de winter valt het nog wel mee, maar 's zomers zijn er dagen dat de dokter de ene na de andere neus afwerkt.''

Eeuwige excuus

De grote wereld tegen het kleine, maar moedige Irak - voor het regime in Bagdad zijn de sancties een goede manier om de aandacht van het eigen falen af te leiden. Want vast staat dat het regime eigenlijk helemaal niet staat te popelen om een einde te maken aan de sancties. ,,Want dan is het eeuwige excuus van het embargo niet meer geldig'', zegt een balling in Jordanië, ,,en zullen steeds meer Irakezen het regime van Saddam Hussein ter discussie stellen.''

Feit is dat het regime veel meer zou kunnen doen om het lijden van de bevolking te verzachten, als het dat zou willen. Het centrale Saddam-ziekenhuis voor kinderen in Bagdad is voor het regime één van de iconen van het leed dat de buitenwereld Irak heeft aangedaan. Dr. Rad Al-Janabi leidt bezoekers graag rond over de zalen, die vol liggen met duidelijk ondervoede en veelal huilende kinderen. Dekens liggen er niet op de bedden, alleen vuile kussens. Verpleegsters zijn er nauwelijks, de kinderen worden verzorgd door familieleden.

Voor een salaris van zo'n zesduizend Iraakse dinar (ongeveer acht gulden) werkt Al-Janabi hier zo'n zestig uur per week. ,,In 1989 (vóór de Golfoorlog en de sancties, red.) stierf er hier gemiddeld één patiënt per 48 uur. Nu verliezen we er ongeveer twintig per week.'' Van alle kinderen in Irak is ongeveer een derde ondervoed, zegt de dokter, en daardoor is hun weerstand verzwakt. Voeg daarbij dat we niet genoeg medicijnen hebben en je begrijpt dat het sterftecijfer hier zo hoog oploopt. En dat allemaal door de sancties.'' Echt droevig wordt de dokter van het trieste lot van de jonge leukemiepatiëntjes. Tussen 1978 en 1991 waren er driehonderd gevallen van leukemie in Irak. ,,Maar de Amerikanen gebruikten radioactief materiaal in de Golfoorlog en daarom is er nu sprake van een leukemie-explosie. Vanaf 1991 tot nu zijn er 832 gevallen vastgesteld.'' De doktoren in het Saddam-ziekenhuis kunnen bijna niets voor ze doen. ,,In het Westen wordt leukemie als een behandelbare ziekte beschouwd, maar hier hebben we nog niet eens voldoende zakken om bloed in te bewaren. Om over de medicijnen voor een chemokuur maar te zwijgen.''

Maar ligt dat gebrek aan medicijnen alleen de sancties? Eerst wil de dokter niets zeggen over de stickers van ECHO , de humanitaire hulpverleningsorganisatie van de Europese Unie, die in het ziekenhuis hangen. Pas na enig aandringen geeft hij toe dat de Europese Unie tot voor enige tijd terug humanitaire hulp aan het ziekenhuis gaf. ,,Maar onze regering heeft besloten dat wij een rijk land zijn en daarom geen humanitaire bijstand nodig hebben. En dus mogen we de hulp niet meer aannemen.'' Maar hadden er dan kinderen die nu sterven, door Europese medicijnen gered kunnen worden? De dokter zwijgt. En is het niet zo dat de Verenigde Naties hebben bepaald dat Saddam zoveel medicijen mag kopen als hij wil in het buitenland? Zou het misschien helpen als de president één van zijn tachtig paleizen verkocht en de opbrengst besteedde aan medicijnen? Zodra de naam van de president valt, trekt de arts wit weg. ,,Ik ben een dokter en heb tot taak levens te redden. Over de politiek doe ik geen uitspraken.'' Dan lacht hij: ,,Waarom wint het Nederlandse voetbalelftal nooit terwijl jullie toch zo goed spelen?''

Slechts weinigen in Irak durven te twijfelen aan de officiële versie van het nationale leed. Want twijfel aan de wijsheid van de Hoop van de Natie, Saddam Hussein, betekent een vrijwel zekere dood. De geheime dienst is nog steeds overal aanwezig en de minste afwijking van de officiële lijn wordt onmiddellijk bestraft. Berucht is de Abu Ghraib-gevangenis bij Bagdad. Zelfs een Jordaanse chauffeur rilt van afschuw als hij de gevangenis links van zijn auto ziet liggen. Veel opposanten van het regime komen hier binnen, vrijwel niemand komt er ooit meer uit.

De echte tragedie van Irak is, zegt een intellectueel in Bagdad, dat de sancties en het regime samenwerken om de Iraakse bevolking te vermoorden. ,,Door de sancties hebben we niets meer te eten, door het regime kunnen we niet zeggen wat we denken. Zo zijn we beesten geworden, omdat alle menselijks ons is afgepakt. Soms loop ik op straat en zie ik alleen nog maar kleren. Alleen kleren, want de mensen zijn verdwenen. Dat is het ware leed van Irak: er zijn geen mensen meer.''