VRIJDAG
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ELSBETH ETTY
ROEL JANSSEN

Geen kromme neus

door Henk van Gelder
Dickens had er geen problemen mee. Fagin, de kwaadaardige baas van de geheel uit straatkinderen bestaande zakkenrollersbende in zijn roman Oliver Twist, was een jood. Vanaf het moment dat de booswicht voor het eerst opduikt, op pagina 64 van de originele editie, heet hij the Jew, 'een heel oude, gerimpelde jood, wiens schurkachtig ogende en afschuwwekkende gelaat werd versluierd door een hoop samengeklit rood haar'. En zo blijft Dickens hem ook het hele boek door noemen; alles bij elkaar wordt de boef vaker als the Jew aangeduid dan als Fagin.

In de jaren 1837 tot 1839, toen Oliver Twist eerst als feuilleton en daarna in boekvorm verscheen, keek niemand daar nog van op. Dickens bedreef gewoon het alledaagse antisemitisme van zijn tijd, zoals Shakespeare dat bijna 250 jaar eerder had gedaan in De koopman van Venetië. En het was blijkbaar ook in 1948 nog acceptabel, want toen liet Alec Guinness zich als Fagin een kokkerd van een kromme neus opplakken in de beroemde, veelgeprezen verfilming van David Lean.

Nu ligt dat anders. ITV, de Britse commerciële televisie, zendt dit najaar een nieuwe Oliver Twist-serie uit, in een bewerking van de respectabele scenarist Alan Bleasdale. Het verhaal is, zo citeert de Sunday Times, "gefilterd door de hedendaagse gevoeligheden". En het belangrijkste slachtoffer is Fagin. Hij zal niet langer optreden als gerimpelde jood, maar als kindergoochelaar uit Praag. Volgens een ITV- woordvoerder biedt Dickens zelf, in zijn boek, genoeg ruimte voor deze verrassende interpretatie.

Maar meer voor de hand ligt natuurlijk de conclusie dat the Jew het zoveelste slachtoffer is van een politiek-correcte schoonmaakactie. Min of meer vergelijkbaar, aldus de Sunday Times, met de Amerikaanse mevrouw die dezer dagen een proces voert tegen een theater in Florida waar de acteurs in Private lives af en toe een sigaret opstaken (geheel volgens de regie-aanwijzingen van Noël Coward). Of met de Engelse lerares die met haar pupillen toch maar liever niet naar Romeo & Julia ging, omdat het verhaal zo exclusief heteroseksueel is.

De aldus van zijn veelbetekenende wortels beroofde Fagin werpt intussen de vraag op hoe hij zal verschijnen in de Nederlandse versie van de musical-bewerking Oliver! die dit najaar in première gaat - beurtelings met Arjan Ederveen en Willem Nijholt in de hoofdrol. "In elk geval niet als joodse karikatuur", zegt regisseur Ken Caswell desgevraagd. "Die neus van Alec Guinness was, volgens onze huidige opvattingen, belachelijk. Wij plakken geen neuzen aan. Bovendien komt in de tekst van de musical het woord jood niet voor. Maar hij mag best, door hier en daar een woord of een gebaar, iets laten doorschemeren van zijn afkomst. Dat lijkt me volstrekt aanvaardbaar."

En dat is het ook. Fagin was een aan de schrille werkelijkheid van de vorige eeuw ontleend prototype, en verdient dat te blijven. Ook de erbarmelijke leefomstandigheden van toen bestaan hier gelukkig niet meer, maar daarom zal toch niemand erop aandringen het oude verhaal nu maar over te plaatsen naar een modern gesubsidieerd opvanghuis voor moeilijk opvoedbare kinderen? Dat zou geschiedvervalsing zijn, net als een geheel ontjoodste Fagin.

(Uit Cultureel Supplement van 23 juli 1999 )