Een telefoon laten rinkelen met een muisklik op een website. De complexiteit in de telecomwereld is enorm toegenomen na de overstap op internet. KPN Research in Leidschendam kent zijn plaats, fundamenteel onderzoek gebeurt er niet meer. De research beperkt zich tot het toepassen van apparatuur die anderen ontwikkelen. "We moeten zoveel mogelijk nieuwe producten in de pijplijn rammen."

Door Michiel van Nieuwstadt

Het lijkt een trendy kapperszaak, maar het is een kantoorruimte. Een zakcomputertje met zwart-wit scherm is achteloos in de prullenbak gekieperd. Op een bar met spiegels ligt het nieuwste hebbeding: een plat en zilverkleurig touchscreen met contrastrijke felle kleuren. Welkom in het favoriete toekomstscenario van KPN Research. Tv kijken op je mobieltje is gewoon. Pubers trekken grif de portemonnee voor nieuwe gadgets. Het kan ook anders, laat Patrick van der Duin zien in een rondleiding langs drie andere 'kantoorruimten van de toekomst'. In het scenario 'budget' kan het oude zakcomputertje nog best een paar jaar mee. En in 'duurzaam' staan in plaats van de computer planten op tafel. Toen KPN de vier ruimten van zelfgeknutselde prototypen moest voorzien, bleek de trendy kapperszaak zo vol. In de andere scenario's ontstonden problemen. Ze pasten blijkbaar niet zo eenvoudig in het denkraam van de gemiddelde werknemer van KPN Research. Die is 27 jaar oud, gek op nieuwe technologie en heeft liever een pc dan een kamerplant op zijn bureau. Van Duin: "We realiseerden ons dat je ook aandacht moet besteden aan andere doelgroepen."

Het grootste laboratorium van KPN in Nederland lijkt een verouderd schoolgebouw en ligt verscholen in een woonwijk van Leidschendam. Ruim 450 van de 540 werknemers van KPN Research doen hier dagelijks hun werk in bescheiden kantoortjes. De stropdas is niet populair, maar afgezien daarvan is het commerciële KPN nadrukkelijk aanwezig. De pure wetenschappers zijn lang geleden vertrokken. Zo'n twaalf medewerkers hebben in deeltijd een aanstelling aan een Nederlandse universiteit. "Fundamenteel onderzoek doen we hier niet", zegt Bart Nieuwenhuis, een van de deeltijdhoogleraren.

Gaten gapen in de vloer van de eerste en tweede verdieping. Het zijn overblijfselen uit de tijd dat in Leidschendam enorme telefooncentrales moesten worden opgetakeld. Samen met Philips ontwikkelde KPN ooit eigen apparatuur voor het doorschakelen van telefoongesprekken. Een kenner van het KPN-net zegt dat deze centrales nu het belangrijkste knelpunt zijn bij de invoering van internet en andere nieuwe diensten in het netwerk. Volgens KPN is dit niet het geval.

Tegenwoordig kent KPN Research zijn plaats. Het beperkt zich tot het toepassen van apparatuur die anderen ontwikkelen. "Anderen leveren onderdelen voor het huis dat wij bouwen", zegt hoogleraar Nieuwenhuis. Onderdelen moeten worden aaneengeknoopt tot een geolied netwerk. Baanbrekend is het niet, ingewikkeld wel. De problematiek houdt de Groningse kernfysicus Rob Meijer voortdurend bezig. "Ook als je voor de televisie zit", zegt hij. , ,Wat betreft complexiteit kun je netwerkarchitectuur wel met kernfysica vergelijken."

Die complexiteit neemt toe nu de telecomwereld is overgestapt van conventionele telefoonverbindingen naar internet. De integratie van beide vakgebieden biedt nieuwe mogelijkheden. Natuurkundige Meijer laat zien hoe je een telefoon kunt laten rinkelen met een muisklik op een website. Met die ene klik kan een voorzitter straks ook de telefoon laten overgaan bij 15 deelnemers aan een conference call.

Nieuwe diensten ontwikkelen voor het bestaande netwerk. Dat is voor KPN Research de beste manier om verantwoordelijk bestuurder Patrick Morley (technologie) tevreden te stellen. "Met de assets die je hebt, moet je telkens creatieve dingen doen", zegt de Ier. "KPN Research moet er voor zorgen dat er zoveel mogelijk nieuwe producten in de pijplijn worden geramd."

Vondsten die geld opleveren zijn niet per definitie de meest spannende. Een technisch hoogstandje, aldus Morley, was het systeem waarmee bellers betalen voor het gebruik van het nummer 0900. Kennis van netwerkapparatuur moet KPN ook behoeden voor dure missers, zegt Morley. Hij meent dat in het verleden vaak gekozen is voor de toepassing van de juiste technologie in het netwerk. "Dat was geen geluk, maar wijsheid", zegt hij.

Begin 2000 kondigde KPN aan dat het de capaciteit van de zware en lange optische verbindingen wilde opvoeren tot 600 miljard bits per seconde, twintig miljoen keer sneller dan het telefoonmodem thuis. In plaats van één kleur stuurt KPN zestien kleuren licht gelijktijdig door de glasvezels, in de toekomst worden dat er nog veel meer. De capaciteitswinst van de nieuwe technologie, Wavelength Division Multiplexing (WDM), is navenant. Volgens Morley is de verbetering te danken aan slimme investeringen vanaf medio jaren tachtig. De besparingen op een nieuw glasvezelnet belopen honderden miljoenen guldens. Telecomanalist Hendrik Rood van consultant Stratix bevestigt deze lezing van de feiten. "Sommige bedrijven hebben gekozen voor verkeerde glasvezels", zegt hij. "Amerikaanse operators als MCI en Sprint kunnen niet meer dan twee of vier kleuren licht tegelijk sturen door hun oudere vezels. Mede daardoor hebben concurrenten als Qwest en Level3 in de VS voet aan de grond gekregen."

Octrooien zijn voor KPN Research bijzaak in vergelijking met de enorme besparingen die een juiste investeringsbeslissing kan opleveren. Toch doet het concern jaarlijks zo'n vijftig vindingen die de moeite en het geld van het patenteren waard worden geacht. Als KPN vermoedt dat een octrooi geld waard is klopt het aan bij een producent van apparatuur. "We doen voortdurend studies om uit te vinden of ons intellectueel eigendom voor hen interessant is", zegt hoogleraar Nieuwenhuis. Op dit moment lopen met het Amerikaanse Cisco gesprekken over de vraag of Nederlandse patenten toepasbaar zijn in de volgende generatie computers voor het dirigeren van internetverkeer. Als dat zo is kan KPN in ruil voor de rechten een korting bedingen op de aanschaf van nieuwe zogeheten routers van Cisco, apparaten die internetverkeer verwerken.

Bijdragen van KPN Research aan fundamentele ontwikkelingen zijn eerder uitzondering dan regel. De bescheiden aandacht van het bedrijf voor fundamenteel onderzoek is herkenbaar op terreinen waar topspeurders mondiaal hun tanden in hebben gezet, zoals internet en mobiele telefonie.

Erik Huizer is hoogleraar in Twente en voorzitter van de Internet Research Task Force, een organisatie die de ontwikkeling van internetstandaarden coördineert. "KPN levert niet of nauwelijks een bijdrage", zegt hij. "Ze zijn pas laat overgestapt van de conventionele telecommunicatie naar internet. "

Jeroen Bruijning van KPN Research typeert de aanwezigheid van het bedrijf in de overlegorganen rondom internet als "voelhoorns in de markt". Dankzij contact met universiteiten waren de onderzoekers van KPN Research de eerste gebruikers van webbrowsers binnen het bedrijf, later is geprobeerd de rest van de organisatie enthousiast te maken. De afdeling Research speelde bovendien een belangrijke rol bij de beslissing van KPN, in 1997, dat het de gratis internetdienst Het Net, zou gaan bouwen met technologie van Microsoft. Het was een gedurfde keuze, omdat het softwarebedrijf uit Redmond zich met zware toepassingen voor veel gebruikers tegelijk nog moest bewijzen.

Direct geld verdienen met internetlicenties is hoe dan ook een lastige opgave. British Telecom riep afgelopen zomer een storm van protest over zich af toen het de zogeheten hyperlink claimde, de technologie die het mogelijk maakt op internet door te klikken naar een andere pagina.

BT wilde Amerikaanse internetaanbieders laten betalen voor zijn octrooi op doorklikken, maar heeft zich na een storm van protest voorlopig teruggetrokken. Huizer: "Je kunt niet op je krent gaan zitten en geld vragen voor een internetlicentie. Als je een bijdrage hebt geleverd aan een standaard heb je wel het voordeel dat je sneller naar de markt kunt."

Anders dan aan internet heeft KPN wel een - bescheiden - bijdrage geleverd aan gsm, de belangrijkste standaard voor mobiele telefonie. "Wij hebben octrooien in handen op de metingen die worden gebruikt om de kwaliteit van spraakverbindingen in een gsm-netwerk te meten", zegt bestuurder Morley. Volgens John Berends, mede-uitvinder van de test, heeft KPN al afnemers gevonden, waaronder Hewlett-Packard, fabrikant van testapparatuur. Onderzoeker Rood van Stratix ziet hier een interessante inkomstenbron. Meetapparatuur voor mobiele netwerken kost honderdduizenden guldens en een aandeel van één of twee procent in de verkoopprijs kan lucratief zijn.

In de ontwikkeling van de technologiestandaarden voor de volgende generatie mobiele netwerken speelt KPN geen rol van betekenis. "Wij willen een bijdrage leveren aan de diensten die op de nieuwe netwerken gebouwd kunnen worden", zegt Patrick Morley. Dit betekent bijvoorbeeld dat KPN Research werkt aan software die de mobiele beller een plattegrondje laat zien met een nabijgelegen restaurant of zelfs zijn belangrijkste vrienden. De onderzoekers van KPN ontwikkelen daarnaast software die helpt bij het versturen van videobeelden via het mobieltje. Mogelijk kunnen jarenlange maar (commercieel) vergeefse inspanningen van KPN en andere telecomaanbieders op het gebied van videotelefonie zo alsnog te gelde worden gemaakt.

Octrooien zijn misschien niet zo belangrijk voor KPN Research, maar een echte onderzoeker heeft er natuurlijk wel een paar op zijn naam staan. In de bedrijfskantine van KPN Research wordt met trots gesproken over vondsten met handelsnamen als JetNet, Jabberizer en de CableJet. Volgens uitvinder Willem Griffioen van de CableJet, een apparaatje dat glasvezelkabels in een gootje helpt leggen, zou een vondst als de zijne bij KPN tegenwoordig niet meer mogelijk zijn. "In 1994 is KPN Research gestopt met de techniek", zegt hij. , ,Voor optica en laseronderzoek bijvoorbeeld is sindsdien geen plaats meer. KPN moest zich focussen op de ontwikkeling van diensten." Niet lang na deze veranderingen maakte Griffioen de overstap naar Draka-NKF, de Nederlandse kabelfabrikant die veel van zijn vondsten exploiteert. De lopende reorganisatie bij KPN, die jaarlijks een besparing van meer dan 700 miljoen euro moet opleveren, brengt voor KPN Research opnieuw veranderingen met zich mee. De reorganisatie is nog in volle gang, maar bestuurder Patrick Morley ontkent dat gesneden zal worden in het huidige werknemersaantal van 540 en het KPN-researchbudget van 123 miljoen gulden. Wel zullen onderzoekers moeten gaan werken in eenheden die zich richten op afzonderlijke bedrijfsonderdelen van KPN zoals mobiel of het vaste net. Morley spreekt van innovatiecellen die gaan werken voor business units. Met de oprichting van KPN Valley hoopt het bedrijf bovendien vindingen sneller te gaan commercialiseren door werknemers de kans te geven hun idee te exploiteren in een eigen bedrijfje.

Dit is de tweede aflevering in een serie over onderzoeksinspanningen door bedrijven in Nederland. Deel I verscheen op zaterdag 10 maart