Kaliningrad, de enclave tussen Polen en Litouwen, dreigt de uitstalkast van alle Russische problemen te worden. Eurocommissaris Patten neemt er vrijdag poolshoogte.

Door onze redacteur COEN VAN ZWOL

KALININGRAD, 12 FEBR. Een huivering gaat door de Russische smokkelkaravaan in niemandsland. Hitler heeft vandaag dienst aan de Poolse grens! De ploeg van deze gevreesde douanechef pleegt elke Russische auto binnenstebuiten te keren op zoek naar smokkelwaar. 'Schroevendraaier' schroeft de panelen los, de dikke juffrouw 'Kerstboom' snauwt

de chauffeurs af, 'Psycho' smijt gevonden wodkaflessen triomfantelijk op straat kapot. Stuk voor stuk sadisten, zoveel is duidelijk.

Al vier uur lang staan tientallen auto's te wachten voor grensovergang Mamonovo. Dat aan Poolse zijde degelijk douanewerk wordt geleverd, is duidelijk. Maar rond twee uur benen mannen door de motregen van portier tot portier met het slechte nieuws: Hitler heeft dienst. Een enkele chauffeur rukt zich los van zijn kruiswoordpuzzel, start de motor en maakt rechtsomkeert. Anderen halen de wodkaflessen onder de achterbank vandaan en verstoppen ze naast het motorblok. In een auto voor ons verdwijnen drie sloffen sigaretten in de bergruimte van het reservewiel.

Aleksej en Ira Koborov behoren tot de doorzetters. Zij hebben niet meer dan de toegestane hoeveelheid bij zich, zeggen ze. Twee sloffen sigaretten, twee flessen wodka, in Polen goed voor zes dollar winst. Dagelijks steken de Koborovs met hun antieke Opel Omega tweemaal de grens over voor twaalf dollar. Dat bedrag krijgen ze in hun eigen dorp onmogelijk bijeen. De school van kleuterleidster Ira is wegens geldgebrek gesloten. Aleksej had een baan bij de worstfabriek. "Een smeerboel, je moest het gehakt met je handen uit de vrachtwagens laden. Als salaris kreeg ik worst. Dus wat moet ik?"

Acht miljoen auto's, veelal vol contrabande, rijden jaarlijks Kaliningrad in en uit. Kaliningrad is een Russische enclave met 900.000 inwoners aan de Oostzee, half zo groot als België. Tot 1945 heette het Königsberg en lag het in Oost-Pruisen. Na de oorlog verdwenen de Duitsers en vestigden honderdduizenden Russische kolonisten zich tussen de ruïnes. Wat aan Duitse monumenten restte, werd opgeblazen en vervangen door sovjetbeton. Als thuishaven van de Oostzeevloot en centrum van wapenindustrie bleef Kaliningrad tot 1991 verboden voor buitenlanders. Nu is het een eiland tussen Polen en Litouwen, vijfhonderd kilometer van het Russische vasteland. De industrie is ingestort, de Oostzeevloot ligt langs de kades van haven Baltsjik weg te roesten.

Onlangs luidde het Zweedse voorzitterschap van de Europese Unie de noodklok over Kaliningrad. Polen wordt lid van de EU, Litouwen kan al in 2004 volgen. Daarna dreigt de enclave een soort anti-West-Berlijn te worden. Want was dat de etalage van het rijke Westen, Kaliningrad wordt een uitstalkast van Russische problemen. "Er zijn daar epidemieën, aids en tuberculose, er ligt atoomafval. Elk probleem dat men zich kan voorstellen, bevindt zich in Kaliningrad", merkte de Zweedse premier Persson onlangs op. De vooroorlogse vrijstad Dantzig en het naoorlogse West-Berlijn hebben aangetoond hoe destabiliserend enclaves kunnen zijn. En het Rusland van Poetin speelt in op Europese angsten door - halfdiscreet - tactische kernwapens in Kaliningrad te plaatsen.

Sinds 1991 mogen de inwoners van Kaliningrad zonder visa door Polen en Litouwen. Dat heeft geleid tot smokkel van drank, sigaretten, benzine en barnsteen, die over de grens tot driemaal zoveel opbrengen. Ook doorvoer van drugs en illegalen is een groeisector. Maar met de toetreding van Litouwen en Polen tot de EU volgt visumplicht en dreigt isolement.

Enclave van verloedering

Ook het transport tussen Kaliningrad en Rusland en de stroomtoevoer zijn toekomstige problemen. Kaliningrad krijgt nu 90 procent van zijn stroom via Litouwen uit Rusland, maar Litouwen koppelt binnenkort los van het Russische net.

Begin jaren negentig bestond er enig optimisme over Kaliningrad. Een potentieel 'Hongkong aan de Oostzee', zo werd gezegd. Er waren plannen voor een 'vrije economische zone' met belastingvoordelen voor investeerders en lage BTW- en importtarieven. Dat was de theorie. Onder gouverneur Gorbenko, die vanaf 1996 regeerde als een roofbaron, kwam daarvan niets terecht. Moskou deed de financiële voorrechten teniet uit vrees dat de enclave een belastinggat zou worden, Gorbenko stelde van zijn kant allerlei import-quota's in, die hij lucratief van de hand kon doen. Corruptie was alomtegenwoordig, regels veranderden wekelijks. Slechts massale import van tweedehands auto's, in Kaliningrad half zo duur als in de rest van Rusland, kwam in dit klimaat goed van de grond.

Vorig jaar november ruimde de al te inhalige Gorbenko het veld voor Vladimir Jegorov. Deze admiraal geniet een degelijke reputatie, maar is bovenal trouw aan het Kremlin. Want in de jaren negentig leek de Kaliningrad nog langzaam van Rusland weg te drijven. Er gingen stemmen op voor een 'vierde Baltische republiek'; Gorbenko riep in 1998 tijdens de roebelcrisis op eigen houtje de noodtoestand uit en weigerde belastingen aan Moskou af te dragen. Met Jegorov is ook hier 'de verticaal' hersteld. Alleen het Kremlin besluit over de toekomst, maar lijkt nog geen strategie te hebben om het onverenigbare te verenigen: Kaliningrad integreren in de EU én in de Russische federatie. De nieuwe vice-gouverneur Anatoli Romasjko wil de huidige malaise niet alleen aan het oude regime wijten. "Kaliningrad heeft een militaire achtergrond. De Russische traditie van xenofobie is heel sterk. Diep in ons hart zijn we bang voor buitenlandse investeerders die onze rijkdommen komen stelen." Maar zonder Westerse hulp schrijdt de verpaupering in vergelijking met Polen en Litouwen voort en blijft het een eiland van misdaad en corruptie. Romasjko: " Alleen een ijzeren gordijn rond Kaliningrad kan een eind maken aan de smokkel. Hoe krijg je mensen zover voor honderd dollar per maand in de visafslag te werken, als ze elke dag 20 dollar verdienen door wodka over de grens te rijden? Dat is de opgave: onze verwilderde zakenwereld en de verwilderde werknemers te temmen."

De Avtostar-fabriek geeft nog enig uitzicht op het gedroomde Hongkong aan de Oostzee. Hier repareerde het Duitse Rijk vroeger zijn onderzeeërs. Sinds eind 1999 rollen er BMW's voor de Russische markt van de lopende band. Vorig jaar tweeduizend, in de toekomst hopelijk tienduizend. Onderdirecteur Vladimir Kalinnikov heeft zijn arbeiders via een wedstrijd kunnen selecteren, iedereen wilde bij BMW werken. Al is het salaris nog mager. Een arbeider die in het collectief en individueel puik werk aflevert en bovendien goed gedrag vertoont, beurt per maand 450 gulden. Vladimir Kochia, hoofd kwaliteitsbewaking, ontwikkelde vroeger motoren voor defensie-satellieten. Heel creatief werk, maar het loon kwam onregelmatig en de toekomst was onzeker. "De Duitsers betalen weinig en mijn baan is saaier. Maar BMW is een solide firma. Dit heeft toekomst."

Onderdirecteur Kallinikov gelooft niet dat veel investeerders in het huidige klimaat het voorbeeld van BMW zullen volgen. "Ons probleem is dat de macht onvoorspelbaar is. Het heeft grote moeite gekost onze arbeiders te leren volgens het draaiboek van BMW te werken. Daarin staat precies hoe en in welke volgorde je de auto's in elkaar zet. Rusland moet ook leren regels en procedures te volgen."

Aleksej Koborov, dagelijks grensoverschrijder, met zijn twee flessen wodka en zijn twee sloffen sigaretten, kent een snellere weg uit de malaise. "Als de Europese Unie ons toestaat vijf flessen wodka en vijf sloffen sigaretten per rit mee te nemen, dan zullen we leven als beschaafde mensen", mijmert hij.