De nieuwe kastelen

door Bernard Hulsman
Op verschillende plaatsen in Nederland verschijnen ommuurde bastions die lijken op middeleeuwse kastelen. Binnen de muren bevinden zich dure woningen.

In het jaar 2000 werd het oude centrum van Den Bosch door een middeleeuwse ingreep gered van verwoestingen. Toen de Brabantse hoofdstad een week voor kerst drie avonden lang werd geteisterd door een leger hooligans, besloot het gemeentebestuur op de tweede avond de bruggen naar het centrum op te halen. Plotseling bleek de eeuwenoude Bossche vesting, die door de voortgeschreden wapentechniek al een eeuw of twee geleden nutteloos was geworden, weer uiterst functioneel.

De redding van Den Bosch op middeleeuwse wijze staat niet op zichzelf. Middeleeuwse architectuur en stedenbouw zijn terug in Nederland. Steeds vaker duiken de laatste jaren nieuwe kastelen op. Zo is langs de A15 een bedrijfsgebouw met de naam 'Bakkersland' vermomd als bakstenen kasteel, compleet met kantelen. Ook Vinex-wijken krijgen hun kastelen. In Leidsche Rijn verscheen onlangs bijvoorbeeld een zwaar bakstenen complex van 42 woningen dat volgens de recensent van het tijdschrift De Architect een 'streng ritme' heeft 'van zware stenen delen, als bij de kantelen van een fort'. Dit door Sluijmer en Van Leeuwen ontworpen woonfort keert zich af van zijn omgeving, die wordt beheerst door rijtjeshuizen. Het ook onlangs opgeleverde project de Tuinmuur van Brouwer Steketee architecten in Oegstgeest-Poelgeest heeft nog sterker het karakter van een kasteel. Hier zijn patiowoningen met uitkijktorentjes aan beide zijden ingeklemd tussen bijna geheel blinde muren van baksteen, die zijn voorzien van klassieke toegangspoortjes.

De Nederlandse kastelenarchitectuur begon in 1987 met het nieuwe hoofdkantoor van de toenmalige Middenstandsbank in de Amsterdamse Bijlmer. Hoewel de architecten, Alberts en Van Huut, niet uit middeleeuwse maar uit antroposofische overwegingen rechte hoeken in dit gebouw hadden vermeden, doet hun bankkantoor toch vooral denken aan een middeleeuwse burcht. De meeste vakgenoten van Alberts en Van Huut gruwden van deze burcht van het kapitaal, maar het grote publiek vond het gebouw prachtig.

Het duurde zeven jaar voor het Bijlmerkasteel een opvolger kreeg in het kantoor dat Piet Blom ontwierp voor het gasbedrijf Midden-Kennemerland in Heemskerk. Om de kantelen in de vorm van bloembakken en de torentjes met puntdaken wordt dit gedeeltelijk door water omgeven gebouw wel het 'derde kasteel van Heemskerk' genoemd.

Sinds midden jaren negentig is het hard gegaan met de nieuwe Nederlandse burchten. Zo kreeg Helmond in 1996 zijn Kasteel Noord in de vorm van een groot appartementencomplex van architectenbureau Bokhoven. In het Groningse Leek verscheen in 1998 de Wolvenschans van de Belgische neoclassicist Charles Vandenhove. Hier hebben 22 woningen de vorm gekregen van een compact vierhoekig bakstenen bouwwerk, dat aan alle kanten wordt omringd door water. Een andere Belg, Jo Crepain, ontwierp in diezelfde tijd 10 muurhuizen in het centrum van Amersfoort, die met hun twee ronde torentjes met geinige puntdakjes en gepokte, robuuste bakstenen muren bijna echt oud lijken.

Het voorspelbare eindpunt van de nieuwe Nederlandse kastelenbouw is het kasteel van Almere dat nu in aanbouw is. Hier laat projectontwikkelaar Tijs Blom naar een ontwerp van Renaud Storm een echt 'oud' kasteel bouwen, compleet met een donjon van 46 meter hoog en omgeven door een slotgracht en kruidentuinen. Ook in Vlaardingen wil Blom een 'oud' kasteel met 27 meter hoge muren neerzetten, dat net als dat in Almere dienst gaat doen als hotel. En in Coevorden, toch niet een stad zonder historie, wil de stichting Castellum in 2002 beginnen met de bouw van een nieuw oud kasteel.

Revolutie

De verschijning van kastelen in Nederland hangt samen met de opkomst van het postmodernisme in de Nederlandse architectuur. Een jaar of vijftien geleden, toen de Nederlandse architectuur nog werd overheerst door het neomodernisme en postmodernisme nog een scheldwoord was, zou geen Nederlandse opdrachtgever of architect het in zijn hoofd hebben gehaald een nieuw 'oud' kasteel te laten bouwen. Maar in de jaren negentig heeft zich een stille revolutie in de Nederlandse architectuur voltrokken. Terwijl de redacties van architectuurtijdschriften en - jaarboeken bijna alleen aandacht hadden voor de architectuur van Rem Koolhaas, Wiel Arets en andere 'supermodernisten', gaven vele Nederlandse steden ruim baan aan postmodernisten. Groningen, Den Haag, Breda, Helmond, Zwolle, Amsterdam, Maastricht, Nijmegen, Berg op Zoom - in al deze steden zijn of worden delen van de stad vernieuwd door Adolfo Natalini, Rob Krier en andere buitenlandse en Nederlandse traditionalistische architecten. Met hun architectuur en stedenbouw sluiten zij aan op de oude, vertrouwde Nederlandse stad van voor de opkomst van de automobiel.

Hoe tegengesteld het supermodernisme en postmodernisme ook zijn, hun succes in Nederland heeft uiteindelijk dezelfde wortels. Terwijl de 'supermodernisten' buigen voor de tijdgeest en op mondialisering, toenemende mobiliteit en internet reageren met Koolhaasiaanse 'fuck- the-context'-gebouwen, antwoorden postmodernisten op dezelfde verschijnselen met 'fuck the Zeitgeist'-architectuur. In deze tijd, waarin alles sneller dan ooit lijkt te veranderen, wordt de behoefte aan een eigen herkenbare plek groter, zo redeneren de postmodernisten. Wie een groot deel van zijn leven doorbrengt achter overal eendere computers en op echte en digitale snelwegen, wil zijn vrije tijd niet ook nog eens besteden in een volkomen neutrale omgeving. Juist de digitale en hypermobiele mens verlangt naar gebouwen die eigen en herkenbaar zijn en geborgenheid bieden.

Herkenbare plek

Hoe groot de behoefte aan geborgenheid is, blijkt uit het feit dat niet alleen gebouwen, maar ook hele wijken de vorm van een oude vesting krijgen. Voor de bouw van de Vinex-wijk Houten-Zuid met zesduizend woningen wordt zelfs teruggegrepen op een verleden nog ouder dan de Middeleeuwen. Hier zal het centrum worden gevormd door een 'Romeins' castellum, met torens en heuse vestinggracht. Ook de kern van de Vinex- wijk Brandevoort bij Helmomd, ontworpen door de Luxemburgse traditionalist Rob Krier, krijgt de trekken van een vestingstadje.

Voorlopig hoogtepunt vormt Haverleij bij Den Bosch. Hier worden duizend woningen gebouwd in de vorm van compacte kastelen die over het rivierenlandschap aan de Maas zijn verstrooid. Soeters en Van Eldonk hebben dit plan ontworpen. Zij zijn ook de architecten van het Zwanenwoud in Friesland, waar woningen het aanzien hebben gekregen van 18de eeuwse Engelse landhuizen, omgeven door landschapstuinen.

Vooral Haverleij laat zien dat de nieuwe kastelen niet alleen een verlangen uitdrukken naar een verleden dat nooit heeft bestaan, maar ook nieuw kunnen zijn. Want al refereren ze vaak aan architectuur uit het verleden, ze hebben wel een nieuwe inhoud gekregen, doordat ze bijna allemaal bestaan uit woningen. Kastelen zijn oud, woningen bestaan ook al eeuwen in alle vormen en maten, maar de combinatie van kastelen met woningen is wel nieuw.

Haverleij breekt bovendien met de traditionele naoorlogse Nederlandse stedenbouw van gelijkmatig verspreide bebouwing. Met Haverleij verwezenlijken Soeters en Van Eldonk iets waarvan experimentele bureaus als MVRDV in hun utopische plannen slechts dromen. De bebouwingsdichtheid in Haverleij is met vijf woningen per hectare zo laag, dat elk huis gemakkelijk vrijstaand had kunnen zijn. Maar in plaats van de duizend woningen gelijkmatig over het landschap te verstrooien, concentreerden Soeters en Van Eldonk ze in negen kastelen en het Slot Haverleij, een klein vestingstadje met 450 woningen. Zo ontstaat een messcherpe scheiding tussen de bebouwing en lege landschappen, waar bossen, landschapstuinen en een golfbaan naar ontwerp van Paul van Beek worden aangelegd.

De kastelen zijn of worden ontworpen door verschillende architecten, onder wie Adolfo Natalini, Lafour en Wijk, Jo Crepain en Soeters zelf. Rob Krier neemt het vestingstadje voor zijn rekening. Alle kastelen en ook het slot moeten voldoen aan de algemene richtlijnen die Soeters heeft vastgesteld.

Soeters biedt de architecten veel vrijheid. Ronde vestingen, Engelse landhuizen, Franse Loire-kastelen - alles is mogelijk, zelfs '19de eeuwse nep kastelen voor de nouveau riche'. "Het is onzin alleen nieuwe dingen te willen ontwerpen en te doen alsof de geschiedenis niet bestaat", zegt Soeters. "In een tijd waarin we worden gebombardeerd met zoveel nieuwigheden dat we het allemaal niet meer bij kunnen benen, is het heel zinvol om oude vormen te hergebruiken. Kastelen en landgoederen bevatten zoveel goede ruimtelijke-ordeningsprincipes, dat het dom zou zijn die niet te gebruiken. Het wemelt al op de wereld van de non- places. In reactie op de vele non-places als vliegvelden die we overal op de wereld hebben gemaakt, gaan mensen op zoek naar herkenbare plekken."

De enige voorwaarde was dat de kastelen een wat Soeters noemt 'castle air' uitstralen. Aan de buitenzijde van het kasteel mogen daarom geen tuintjes of andere privé-ruimtes komen, zodat de scheiding tussen het omringende landschap en de bebouwing zo abrupt mogelijk wordt. Bewoners van Haverleij moeten het omringende landschap als hun tuin beschouwen. Alle kastelen worden gebouwd op een plint van 1 meter 20, zodat ook de begane grond uitzicht over het omringende landschap biedt. De binnenterreinen van de kastelen zijn bedoeld voor het parkeren van auto's en een gemeenschappelijke tuin. Onderdeel van de 'castle air' is ook dat de toegangsweggetjes naar de kastelen halfverhard zijn, zodat ze bij slecht weer modderig worden.

Gated communities

Maar hoe revolutionair Haverleij ook is in de Nederlandse stedenbouw, de wijk laat ook de duistere kanten van de nieuwe kasteelarchitectuur zien. De nieuwe kastelen van Haveleij moeten uiteindelijk toch letterlijk 'defensable spaces' worden, zoals het in Soeters richtlijnen heet. Officieel worden de binnenterreinen van de kastelen openbaar, maar in de praktijk zal iemand die er niets te zoeken heeft, ze niet gauw betreden. De kastelen van Haverleij wenden zich af van hun omgeving. Dit defensieve karakter plus het gegeven dat de kasteelwoningen door hun zeker voor Nederlandse begrippen grote luxe zijn bedoeld voor het bovenste segment van de huizenmarkt, maakt dat de kasteelwoningen onvervalste bastions voor de rijken zullen zijn.

De kastelen van Haverleij zijn een eerste stap op weg naar de 'gated communities' die Amerika al lange tijd kent. Steden als Las Vegas en Los Angeles worden geplaagd door woningvestingen die de openbare ruimte hebben gereduceerd tot corridors tussen blinde muren. Buitenstaanders kunnen de 'gated communities' alleen betreden nadat ze zich hebben gemeld bij een portier die hun identiteit en de wenselijkheid van hun bezoek heeft gecontroleerd. Bewoners van zulke 'gated communities' hoeven het terrein nauwelijks te verlaten. Veilig verschanst achter hun vestingmuren, kunnen ze er niet alleen wonen, maar ook recreëren op bijvoorbeeld hun eigen golf- en tennisbanen. En als er zich al geen supermarkt op het terrein bevindt, dan laten ze bezorgdiensten de boodschappen bezorgen.

Zelfs in het liberaliserende Nederland zal het nog wel even duren voor het egalitarisme van de traditionele sociale woningbouw zo ver is versleten, dat zulke 'gated communities' een normaal verschijnsel zijn. Maar als over een paar jaar het Bossche stadsbestuur ter bescherming van het stadscentrum weer de bruggen ophaalt, zal het leger hooligans ongetwijfeld de weg weten te vinden naar Haverleij. En dan duurt het niet meer lang voordat de eerste nieuwe kastelen met echte verdedigingsmuren en ophaalbruggen in Nederland verschijnen.

De 'supermodernisten' buigen voor de mondialisering de postmodernisten reageren met 'fuck the Zeitgeist'

Archief CS

( a d v e r t e n t i e s )