In Duitsland is een discussie losgebarsten over de nationale identiteit: mag een Duitser trots zijn Duitser te zijn? En mag hij zijn cultuur opleggen aan immigranten?

Door onze correspondent MICHÈLE DE WAARD

BERLIJN, 4 NOV. Toen de reggae-ster Bob Marley eens werd gevraagd wat hij zich bij Duitsland voorstelde, zei hij: Hitler, Müller, Beckenbauer. De oorlogsmisdadiger en twee stervoetballers uit de 20ste eeuw. Voor Hitler schamen de Duitsers zich en het Duitse voetbal schittert niet meer zo als voorheen. Wat is er dan nog Duits? Wat hebben de Duitsers om trots op te zijn? Sterker, mogen Duitsers wel ergens trots op zijn?

In Duitsland is een publiek debat ontbrand over de nationale identiteit. Dagelijks mengen zich nieuwe wetenschappers, politici, ondernemers en publicisten in de discussie om de Duitse 'ziel' te ontleden. De speurtocht naar de eigen wortels kent immers vele taboes.

Alles draait om het Unwort, het foutste woord van het jaar. Zelden heeft een politicus met één woord zo'n belangrijke discussie losgemaakt. De politicus is Friedrich Merz, de jonge fractieleider van de christen-democraten (CDU/CSU). Het omstreden begrip luidt Leitkultur. In het zoeken naar de oorzaken van het stijgende antisemitisme en rechts-radicale geweld tegen buitenlanders, koos Merz voor het aan de orde stellen van een delicaat thema: de immigratie.

Merz vindt dat zijn partij immigratie tot inzet van de verkiezingen van 2002 moet maken. Provocerend suggereerde hij dat buitenlanders in Duitsland zich moeten aanpassen aan de Duitse Leitkultur, 'voorbeeldcultuur'. Alsof deze voorzet in het geëmotioneerde debat over buitenlanders en extreem-rechts niet genoeg was, deed partijsecretaris Laurenz Meyer de rechterhand van CDU-voorzitster Angela Merkel er een schepje bovenop. In een vraaggesprek zei Meyer onbevangen: "Ik ben er trots op Duitser te zijn".

Zodra Al Gore en George W. Bush, de twee Amerikaanse presidentskandidaten, uitspreken dat ze trots zijn op hun land, kunnen ze rekenen op groot applaus. Maar bij de Duitsers lopen de rillingen over de rug. Wie dit zegt sluit zichzelf uit van de 'fatsoenlijken in de maatschappij', analyseerde de Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ). Slechts randgroeperingen zoals rechts-radicalen dragen de gewraakte tekst in gotisch schrift op hun zwarte Bomberjacken.

Volgens de conservatief-liberale krant wordt het de Duitsers al jarenlang ingepeperd dat ze zich blijvend moeten schamen tot het volk te horen dat de holocaust - de verschrikkelijkste volkenmoord uit de geschiedenis - op zijn geweten heeft. "Trots mag een Duitser hooguit daarop zijn, dat hij zich van deze verantwoordelijkheid steeds bewust is", aldus de FAZ.

Iedereen viel over de CDU heen. 'Germanomanie', 'geestelijke brandstichting' en 'arrogant nationalisme' heetten de opmerkingen van Merz en Meyer te zijn. Bondskanselier Gerhard Schröder kritiseerde het idee om van immigratie een verkiezingsthema te maken als "spelen met vuur".

"We wilden al eens eerder dat het Duitse wezen de hele wereld zou genezen", smaalde de dichter-zanger Wolf Biermann. Hij huivert alleen al van het woord 'Duits'. "De Duitsers hoeven zich niet eeuwig te verontschuldigen", meent Biermann. Maar ze moeten bij alles wat ze zeggen weten dat het verleden altijd op de achtergrond meespeelt. En dus bestempelde Biermann Leitkultur tot het vreselijkste woord van het jaar.

De christen-democratische fractieleider mag met de keuze van het begrip Leitkultur volgens zijn critici de plank hebben misgeslagen, hij en Meyer hebben wel taboes doorbroken die de Duitsers raken. Dat blijkt uit de discussie die is losgebarsten. Elk respectabel medium is een serie begonnen over de vraag wat Duits is. Hoe kunnen Duitsers van buitenlanders houden als ze niet van zichzelf houden, is de vraag waar het om draait. "We kunnen alleen tolerant zijn tegenover anderen, als we tevreden zijn met onszelf", zei CDU-voorzitster Merkel.

Jarenlang waren begrippen als 'Duits', 'nationaal', 'nationaal belang' taboe, laat staan dat er Duitse deugden bestonden, of iets anders om trots op te zijn. Het naoorlogse Duitsland definieerde zichzelf uitsluitend als geïntegreerd deel van Europa. Het enige patriottisme dat was geoorloofd, was het Verfassungspatriottisme ontwikkeld door de filosoof Jürgen Habermas: Alleen op de grondwet met het beroemde artikel 1 de waarde van de mens is onaantastbaar mogen de Duitsers trots zijn. Nu, tien jaar na de hereniging, tasten de Duitsers voorzichtig af wat hen verbindt.

De gerespecteerde Brits-Duitse socioloog Ralf Dahrendorf waarschuwt tegen het volledig opgeven van aanspraken op een Duitse identiteit en een Duitse nationale positie. "Een zeker zelfbewustzijn is wenselijk", meent Dahrendorf, net als bepaalde basiselementen van saamhorigheid, ook in een tijd van verdergaande Europese integratie.

Terwijl de deelnemers aan het debat de vloer aanvegen met Merz' modelcultuur, maken ze tegelijkertijd duidelijk wat voor hun Duits-zijn betekent. Europees parlementariër Daniel Cohn-Bendit pleit niet voor de 'Leitkultur van Heino', maar voor die van de democratie waaraan iedereen zich moeten houden. Voor Biermann is Hölderlin typisch Duits en hij citeerde de dichter op de radio: Ich kann kein Volk mir denken, das zerrissner wre, wie die Deutschen.De historicus Hagen Schulze beschouwt Duitsland met persoonlijkheden als Wagner, Bach, Goethe en Karl May als cultuurnatie. Zelfs de ramp van het nationaal- socialisme verbindt de Duitsers, meent deze historicus, want aan debatten over Goldhagen of het Holocaustmonument kan niemand zich onttrekken.

Merz heeft een debat aangezwengeld over immigratie dat dringend gevoerd moet worden, daarover zijn tal van commentatoren het eens. Maar het begrip Leitkultur is gevaarlijk, vinden zij. Ondernemers die met green cards buitenlanders proberen aan te trekken, zijn diep ongelukkig met Merz' uitlatingen. De CDU-actie 'Kinder statt Inder' en het verzet te

( a d v e r t e n t i e s )