Door onze redacteur ARJEN RIBBENS
ROTTERDAM, 14 OKT. Gemeenteambtenaren bedingen of accepteren op grote schaal korting op privé-aankopen bij winkeliers in hun gemeente. Dat blijkt uit onderzoek van NRC Handelsblad. Volgens het Tweede-Kamerlid Duijkers (PvdA) zijn de collectieve kortingsafspraken een vorm van passieve corruptie.

Naast Duijkers kondigen ook de Kamerleden Luchtenveld (VVD), Scheltema (D66) en Kant (Socialistische Partij) aan minister De Vries van Binnenlandse Zaken over de regelingen te zullen aanspreken.

Ambtenaren maken de kortingsafspraken met middenstanders via ondernemingsraden, personeelsverenigingen of speciaal daarvoor opgerichte belangengroepen.

Op vertoon van een speciale pas krijgen de ambtenaren reductie op privé-aankopen die oplopen tot 30 procent. Soms, zoals in Den Haag en Rotterdam, kunnen ambtenaren alleen goedkoop benzine tanken. In andere gemeentes, zoals Dordrecht, Vlissingen en Zwolle, kunnen ambtenaren met hun pas bij wel tweehonderd winkeliers terecht. Een ambtelijk inkoopcollectief roept de schijn op van belangenverstrengeling, stellen deskundigen. "Een ambtenaar met twee petten op, het kan eigenlijk niet", zegt integriteitsadviseur J. ten Wolde van het accountantsbureau KPMG. Volgens H. van den Heuvel, hoogleraar beleidswetenschap, dient een ambtenaar per definitie het algemeen belang. "Dat laat geen ruimte voor zoiets als persoonlijk gewin."

Vorige jaar bepaalde minister Peper dat ambtenaren geen relatiegeschenken of gunsten mogen aannemen van boven de honderd gulden. Volgens de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken bedreigden duurdere geschenken of diensten de integriteit van de ambtenaar.

"Die afspraak is een farce als wordt gedoogd dat ambtenaren op grote schaal korting mogen accepteren", zegt VVD-Kamerlid Luchtenveld.

Van accordeon tot veterkorset

Er is zelfs een naam voor: dalven. Dat is bargoens voor ambtenaren die kortingen bedingen voor privé-aankopen. Vlaaien bijvoorbeeld, stofzuigers, of Japans porselein. Het mag niet, vindt iedereen, maar het gebeurt op grote schaal.

Arjen Ribbens

Een gotspe, een ander woord heeft Gerard van Weelde er niet voor. De pompstationhouder in Nieuwerkerk aan den IJssel kreeg onlangs in korte tijd tweemaal ambtenaren van de gemeente op bezoek. Eerst kwamen er mannen van de 'sector ruimte' langs die de huur van zijn pompstation verhoogden. Korte tijd later meldde zich een afvaardiging van de ondernemingsraad van de gemeente. Of hij bereid was ambtenaren privé korting te verlenen op benzine, diesel en lpg?

Van Weelde bedankte voor de eer, hij kon even geen ambtenaren meer zien. Bovendien had hij het idee dat de afspraak hem beduidend minder klandizie zou opleveren dan door het bezoek werd voorgerekend. Koos Mulder, voorzitter van de ondernemingsraad van de gemeente Nieuwerkerk, begrijpt de boosheid van de pomphouder niet. "De huurverhoging en ons verzoek om korting stonden los van elkaar. Wij kunnen die twee zaken goed van elkaar scheiden, hij kennelijk niet."

Ambtenaren die voor privé-aankopen kwantumkorting vragen bij middenstanders in hun gemeente, het is een wijdverbreid verschijnsel dat in het bargoens dalven heet. Een kleine telefonische enquête maakt duidelijk dat gemeenteambtenaren van Groningen tot Vlissingen en van Den Haag tot Zwolle, vaak al jarenlang bij middenstanders korting bedingen voor privé-aankopen. Soms, zoals in Eindhoven en Rotterdam, kunnen de ambtenaren alleen goedkoop tanken. Maar in veel gemeentes zijn de zaken veel breder opgezet.

In Vlissingen maakte de gemeentelijke personeelsvereniging bijvoorbeeld afspraken met twintig leveranciers. Of neem Dordrecht. Daar kunnen de 4.500 deelnemers van de Stichting Belangengroep Gemeentepersoneel Dordrecht aankloppen bij 84 winkeliers. De 9.000 deelnemers van de Stichting Over de IJssel, de inkoopvereniging van ambtenaren in de provincie Overijssel, zijn met hun kortingspas zelfs welkom bij 200 leveranciers in de regio.

De belangengroep in Dordrecht verspreidt jaarlijks een Voordeelgids. Daaruit blijkt dat ambtenaren desgewenst een complete huisraad met reductie kunnen aanschaffen. De Dordtse deelnemerskaart geeft vijf procent korting op computers, Japans porselein en stofzuigers. Tien procent korting op meubels, fietsen, vlaaien en veterkorsetten. Vijftien procent op accordeons, brillen en open haarden en dertig procent op automaterialen. Ook diverse kappers in Dordrecht, een pedicure, een taxibedrijf, een ski-centrum en een autorijschool verlenen korting op hun diensten.

Wie prijsbewust is kan lol beleven aan zijn pas, zegt secretaris A. van der Togt, van de Dordtse belangengroep. Zelf bespaarde hij dit jaar op de aanschaf van een nieuwe fiets en een bril 290 gulden. "Dat zijn toch leuke dingen voor de mensen." Als hij niet alleenstaand was, zou Van der Togt wel vaker van zijn pas gebruikmaken. "Ik heb niet zoveel nodig en ik woon op een flat. Maar met de pas kan je zelfs terecht in het tuincentrum. En als je een vrouw hebt die handig is met de naaimachine, kan je ook goedkoop terecht bij Super Mode Stoffen aan de Spuiweg."

Cadeautjes

Hoe onkreukbaar moet een ambtenaar zijn? De toenmalige minister van Binnenlandse Zaken Ien Dales plaatste het begrip moraliteit in 1992 op de politieke agenda. Bij de jaarvergadering van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten legde de minister als eerste een verband tussen openheid en integriteit van het openbaar bestuur. Corruptie en fraude kwamen volgens de minister niet alleen voor in bananenrepublieken en in Italië. Het gevaar van machtsbederf en bezoedeling van de ambtelijke reputatie dreigde ook veel dichter bij huis. Een beetje integer bestaat niet, hield de minister de ambtenaren voor.

De donderspeech van Dales galmde op de gemeentehuizen nog lang na. De 'ethics & integrity consulting'-afdelingen van grote organisatiebureaus als KPMG en PricewaterhouseCoopers kregen hun handen vol aan het adviseren van overheidsdiensten die de onkreukbaarheid van de eigen organistie wilden waarborgen. Ook op het gebied van regelgeving werden de nodige stappen gezet. De wetgeving is dit jaar aanzienlijk aangescherpt. Het openbaar ministerie kan corrupte ambtenaren en politici eenvoudiger vervolgen en de rechter kan zwaardere straffen opleggen. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten werkt al enige tijd, samen met onder meer het ministerie van Binnenlandse Zaken, aan een handleiding met gedragsregels voor gemeentebestuurders. Voor lager gemeentepersoneel ontwikkelde het Arnhemse keuringsinstituut Kema een 'Norm voor integriteitsmanagement bij gemeenten'. In het twee weken geleden gesloten akkoord over de nieuwe ambtenaren-cao wordt deze norm aanbevolen aan alle ruim vijfhonderd Nederlandse gemeentes.

De Kema-integriteitsnorm is een gedragscode met algemene richtlijnen en voorschriften, geen expliciete lijst van verboden cadeautjes en contacten. De ambtenaren moeten de regels zelf interpreteren en beoordelen. "Wij willen gemeentes met onze norm een spiegel voorhouden", zegt Kees Verhoeckx van Kema. "Na de introductie moeten ze in de praktijk zelf een managementsysteem ontwikkelen dat de integriteit en betrouwbaarheid controleert. Na verloop van tijd kijken wij of dat beleid in aanmerking komt voor ons integriteitskeurmerk."

Kema ontwikkelde de norm op verzoek van de gemeente Delfzijl. Burgemeester Haaksman trok zich de kritiek van Dales destijds aan. Wat betreft de controle van normen en waarden had de overheid een achterstand opgelopen ten opzichte van het bedrijfsleven, signaleerde de burgemeester. De keurmeesters van Kema, die vroeger een ijzeren reputatie opbouwden met de controle van strijkijzers en koelkasten, beoordelen tegenwoordig ook productieprocessen en managementsystemen. In samenwerking met het ministerie van Binnenlandse Zaken en de Algemene Rekenkamer formuleerde Kema in tweeënhalf jaar tijd de voorwaarden voor het sjoemelvrije stadhuis.

Honderdzestig gemeentes hebben inmiddels belangstelling getoond voor het kernachtige, acht A-viertjes tellende werkstuk van Kema. Uiteraard had Delfzijl in maart de primeur: als eerste gemeente voerde de Groningse provinciestad voor alle 260 medewerkers en bestuurders de gedragscode in. Tegelijkertijd werden ook de ambtseed en de belofte in ere hersteld.

Op de vraag of ambtenarenkorting toegestaan is, geeft de Kema-norm door zijn algemene opzet geen uitsluitsel. In punt 4.4.6.10 staan welgeteld twee zinnen over geschenken en gunsten: "De gemeentelijke organisatie heeft een procedure voor het melden, beoordelen en registreren van geschenken. De procedure omvat ten minste criteria voor het accepteren van geschenken en gunsten, afspraken over wat er met de geschenken wordt gedaan en de communicatie daaromtrent met potentiële gevers."

Om nadere toelichting gevraagd, aarzelen de twee werknemers van Kema die de norm opstelden. De één wijst op het gevaar van belangenverstrengeling, de ander eist de grootst mogelijke helderheid over regels en de controle daarop.

De verdeeldheid bij de twee keurmeesters weerspiegelt zich in de meningen van andere integriteitsdeskundigen. De meesten wijzen het verschijnsel ambtenarenkorting resoluut af. Degenen die geen principieel bezwaar hebben, maken wel grote voorbehouden, vooral op het gebied van de openheid over de gemaakte afspraken.

Aan die eis tot helderheid voldoet geen van de eerder genoemde gemeenten. In de 'spelregels' van de Voordeelgids van Dordrecht staat dat deelnemers hun kaart in winkels "op een bescheiden wijze" moeten tonen. Ook worden de met leveranciers gemaakte afspraken over korting niet jaarlijks publiekelijk, bijvoorbeeld in een advertentie in een plaatselijke krant, bekendgemaakt. Het is ook de vraag of de deelnemende winkeliers met zo'n maatregel gelukkig zouden zijn. Navraag bij een aantal leveranciers in Dordrecht leert dat de meeste ondernemers meedoen vanwege de extra omzet. Veel ambtenaren doen inkopen in hun lunchpauze, verklaart een opticien. Maar hoe aardig die extra omzet (met een geringere winstmarge) ook is, de meeste winkeliers willen liever niet dat andere klanten op de hoogte zijn. "Als gewone klanten zouden weten dat ambtenaren bij mij korting krijgen, heb ik een probleem", zegt directeur Van Oostenbrugge van Vos & Pennock, een winkel in huishoudelijk apparatuur. "Zodra de gemeente de afspraken publiceert, doe ik niet meer mee."

Voetbalclub

Onno Rijkens huivert als hij hoort dat ambtenaren op grote schaal korting bedingen. Het hoofd personeel en projectleider integriteit van de gemeente Delfzijl noemt het volstrekt uit de tijd. "In de jaren zeventig kwam het bij ons ook wel voor, maar we zijn daar allang mee gestopt. Ambtenaren die zoiets doen maken misbruik van hun positie. Het is ook niet nodig. We zijn geen armlastige doelgroep, we hebben een goede cao."

In sommige gemeentes rust wel een taboe op het bedingen of accepteren van kortingen. In Nijmegen sloeg de personeelsvereniging recentelijk een aanbod van een inkooporganisatie af. "Dat behoort niet tot onze taak", zegt de voorzitter. Ook in Maastricht genieten de gemeenteambtenaren geen voordeeltjes. "Dat vinden wij niet kies", aldus een woordvoerder.

De opvattingen van integriteits-specialist Jaap ten Wolde van het adviesbureau KPMG sluiten daar bij aan. "Een algemene kortingsregeling geeft vermoedelijk weinig risico. Toch is de kans groot dat de reputatie van de gemeente bezoedeld raakt. Tussen wat werkelijk aan de hand is en wat burgers zouden kunnen denken, daar kan flink spanning op zitten. Een belangengroep die afspraken maakt met een grote groep leveranciers, zoiets roept al snel de schijn op van belangenverstrengeling. Het is troebel. Als forensisch onderzoeker was ik laatst betrokken bij een gerechtelijk onderzoek naar een ambtenaar die voorzitter was bij een voetbalclub. In kantoortijd ging de man bij bedrijven langs met het verzoek of ze zijn club wilden sponsoren. Een ambtenaar met twee petten op, het kan niet."

Waarom mogen werknemers van bedrijven wel inkoopcollectieven oprichten en ambtenaren niet, werpt de gemeentesecretaris van Dordrecht tegen? Professor Hans van den Heuvel, beleidswetenschapper aan de Vrije Universiteit en auteur van diverse studies over bestuurlijke integriteit, geeft het antwoord. "Voor ambtenaren gelden andere regels dan voor werknemers van bedrijven. Een kortingsysteem transparant maken? Dat is taal van accountants. Die denken dat alles controleerbaar te maken is. Een ambtenaar heeft beleidsvrijheid. Het persoonlijk element in zijn handelen kan hij nooit transparant maken. Een ambtenaar dient per definitie het algemeen belang. Dat laat geen ruimte voor zoiets als persoonlijk gewin. Alleen de nuloptie - ervan afzien - is goed te verdedigen. Gemeentesecretarissen die dit toestaan zullen hun werknemers wel tevreden willen houden. Maar dat is geen leiderschap. Jarenlang hebben wij als burgers dit soort dingen niet gezien. Wisten wij niet hoe met kerst bij de burgemeester de hazen en fazanten werden thuisbezorgd. Ook het feit dat de kortingen gelden voor alle werknemers is geen argument. Het is net als met rechters die veel nevenfuncties hebben. Aan zulke dingen moet de samenleving zwaar tillen. Zelfs in de kleinste gemeentes is een morele gedragscode hard nodig. Ja, Dales had gelijk: een beetje integer gaat niet. De teugels strak graag, en de controle scherp."

Mag een ambtenaar nog wel een etentje accepteren van een aannemer, een uitnoding voor een avondje Cirque du Soleil, een doos sigaren of een kistje wijn? Het geven van geschenken is zo ingeburgerd in het maatschappelijk verkeer, dat de minister van Binnenlandse Zaken vorig jaar bepaalde dat ambtenaren geschenken en andere aardigheidjes mogen aannemen tot een bedrag van maximaal honderd gulden. Honderd gulden? Een ambtenaar die een bankstel met tien procent korting koopt, schiet al snel over dat bedrag heen, smaalt een tegenstander.

Bolkestein

In juni leek het er even op dat ambtenaren in de nabije toekomst helemaal geen goederen of privileges meer mochten aannemen. Maar een wetsvoorstel van die strekking van de PvdA-kamerleden Van Oven en Van Heemst kreeg alleen de steun van de PvdA en de Socialistische Partij.

"Formeel juridisch is de kwantumkorting voor ambtenaren een gaatje in het strafrecht", zegt Tweede-Kamerlid Desirée Duijkers, PvdA- woordvoerder integriteit binnen het openbaar bestuur. "De gemeente zelf kan echter wel disciplinaire straffen opleggen. Collectief korting bedingen lijkt een vorm van passieve corruptie. Maar het is een gevoelig onderwerp, waarmee behoedzaam moet worden omgesprongen. Mag ik uw documentatiemateriaal, dan zal ik het binnenkort in het overleg met de minister aan de orde stellen."

Ook Olga Scheltema ( D66) en Ruud Luchtenveld ( VVD) willen minister De Vries van Binnenlandse Zaken volgende week bij de begrotingsbehandeling over de kortingsafspraken aanspreken. "Er moet paal en perk aan dit soort afspraken worden gesteld", zegt Scheltema. "Er moet zo snel mogelijk een eind komen aan deze farce", zegt Luchtenveld.

Agnes Kant van de Socialistische Partij schampert over de ondernemingsgeest van ambtenaren. "Het is een vorm van zelfverrijking. De wet moet op dit punt zeker scherper, dat heb ik altijd al gevonden. Maar ik snap wel waarom er in de Kamer zo weinig steun was voor het amendement om het aannemen van gunsten te allen tijde strafbaar te maken. Dat had een rel van hier tot ginder gegeven. Kamerleden zouden dan ook geen commissariaten meer kunnen hebben. Kunt u zich die rel met Bolkestein nog herinneren? In de wandelgangen vond iedereen dat het niet kon, en toch kwam hij er mee weg."

Ook ambtenaren die korting bedingen, beseffen soms dat de schoen wringt. Twee voorbeelden die dat duidelijk maken.

Koos Mulder, de eerder genoemde voorzitter van de ondernemingsraad van de gemeente Nieuwerkerk aan den IJssel, ging voor zijn collega's op zoek naar goedkope benzine. Mulder wist dat het college van burgemeester en wethouders in Nieuwerkerk uiterst terughoudend is over het aannemen van gunsten. "Maar benzinekorting leek ons als ondernemingsraad een leuk initiatief", vertelt Mulder. "Als we van tevoren toestemming hadden gevraagd, zouden we het niet hebben gekregen. We hebben daarom eerst afspraken met pomphouders gemaakt. Daarna durfde het gemeentebestuur het personeel niet meer tegen zich in het harnas te jagen."

Uit het bijna sjoemelvrije Delfzijl belt de chef van de sectie salarissen op: ambtenaren in Delfzijl die lid zijn van de personeelsvereniging kunnen een benzinepas krijgen waarmee ze privé tien cent korting krijgen bij pomphouders in de regio. Integriteits-projectleider Onno Rijkens is perplex over het gedrag van zijn collega's. "Hier weet ik niets van, dit kan eigenlijk niet." Even later komt Rijkens met een verklaring. "Ik ben zelf ook lid van de personeelsvereniging. Mij is echter nooit zo'n benzinepas aangeboden. Ik vermoed dat mijn collega's mij bewust hebben overgeslagen, omdat ze toch wel wisten dat ik hier niet mee zou instemmen."

Zie ook:

De eenzame ambtenaar (12 augustus 2000)

( a d v e r t e n t i e s )