Duitse intellectuelen debatteren niet meer over politiek en cultuur, maar over bio- en gentechnologie. Een gevaarlijke ontwikkeling, volgens sommigen.

Door onze correspondent MICHÈLE DE WAARD

BERLIJN, 27 JUNI. Duitse denkers opgepast. Een nieuwe revolutie is aangebroken. Intellectuelen hoeven hun hoofd niet langer te breken over de diepere ratio achter de Expo-tentoonstelling, het gevoelsvoyeurisme van Big Brother, de leegheid van de 'pret-generatie' of een Holocaust- monument in Berlijn. Het werkelijke debat draait om genen, computers, robots en biotechnologie.

Het klassieke Bildungsbürgertum van Thomas Mann is stervende. Wetenschappers uit de New Science zoals Bill Joy, Ray Kurzweil en Ben Goertzel zijn de nieuwe helden die de toon aangeven. Deze stoutmoedige ontdekking heeft Frank Schirmacher gedaan, de cultuurpaus van de Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ). Schirmacher heeft de leiding over de Feuilleton-pagina's van de FAZ, die met essays en opiniestukken van schrijvers, kunstenaars, filosofen en historici als trendsetter gelden in het politieke-maatschappelijke debat in de Duitse republiek.

Maar de rol van intellectuelen in het publieke discours raakt in het geding. De linkse Franse socioloog Pierre Bourdieu maakte zich onlangs in Berlijn juist zorgen over het zwijgen van de intellectuelen. Hij hekelde het anti-intellectualisme van de huidige politieke machthebbers en riep op tot een nieuwe 'Internationale' van kritische denkers.

Tijdens een debat afgelopen weekeinde in het theater Volksbühne werd zelfs gesproken van 'het verraad van de intellectuelen', omdat ze het laten afweten politieke alternatieven te ontwikkelen voor het neo-liberalisme. "De intellectueel heeft als 'Kultfiguur' afgedaan", stelde publicist Klaus Harpprecht.

Schirmacher meent dat de klassieke intellectuelen zich met de verkeerde thema's bezighouden. De werelden van muziek, film en politiek hebben afgedaan als montere denkfabrieken.

De grote ideologische strijden zijn gestreden. Niet meer het Kosovo- debat, onenigheid tussen DDR-schrijvers als Christa Wolf en Stephan Hermlin over de Stasi of heftige disputen la Walser-Bubis over de morele gesel van Auschwitz geven de toon aan. Het klonen van mensen, experimenten met hersenen, de bedreiging van de nanotechnologie - dat zijn de thema's waar het volgens Schirmacher om draait. Bio-informatici, computerspecialisten, hersenspecialisten en gen-onderzoekers hebben de wereld meer te vertellen.

'Waarom de toekomst ons niet meer nodig heeft', stond er recent boven een alarmerende introductie van Schirmacher op de voorpagina van diens krant. Het was de opmaat tot een twee pagina's lang artikel van de Amerikaanse high-tech ondernemer Bill Joy, die een horror-scenario schilderde. Aan het eind van deze eeuw zal de mens zijn positie als intelligentste wezen op aarde kwijt zijn. De mens schaft de mensen af als gevolg van de oncontroleerbare gevolgen van nieuwe technologieën zoals de computer- en gentechnologie, waarschuwde Joy.

De knappe kop achter de computerfirma Sun Microsystems heeft een manifest gepubliceerd dat in Amerika vergeleken wordt met de brief waarin de fysicus Albert Einstein in 1939 president Roosevelt opriep de atoombom te ontwikkelen, omdat anders Hitler het zou doen. "We weten dat we van de lezer heel wat vergen", schreef Schirmacher, "maar dat is niets vergeleken wat de nieuwe technologieën van ons vragen." Hij had menig lezer, die meer in beslag genomen wordt door de toekomst van het Museumeiland in de hoofdstad of het zoeken naar de grote Berlijn- roman, danig opgeschrikt. Het grote debat over de gevaren en uitdagingen van de nieuwe technologieën zal voortaan in de FAZ worden voortgezet en Schirmacher kondigde een lange lijst aan van high- techneuten, die zijn Feuilleton zullen bezetten.

Staan we voor de capitulatie van de geest, worden intellectuelen afgedankt, vroeg het weekblad Der Spiegel zich bezorgd af nu Schirmacher, de culturele seismoloog, de koerswijziging had verkondigd. Zeker niet, bekent de 40-jarige Schirmacher, maar de huidige natuurwetenschap is "bijna net zo spannend als een thriller en spannender dan vele romans of films".

Dat vindt ook Heinz Bude, socioloog aan het Instituut voor sociaal onderzoek in Hamburg. "De periode waarin kunstenaars de toon aangeven in het maatschappelijk debat is voorbij. Ze zijn saai geworden. De interessante intellectuelen zijn actief in de nieuwe wetenschappen en de economie." Schirmacher heeft de spijker op zijn kop geslagen, meent Bude. Hij heeft het debat opgepakt, dat de filosoof Peter Sloterdijk vorig jaar aankaartte over de noodzaak van spelregels in de gentechnologie. "De lat ligt hoog, maar we moeten erover heen springen".

Concurrerende kranten volgen de koerswijziging bij de FAZ met kritische nieuwsgierigheid. Het leek nauwelijks toeval dat de Süddeutsche Zeitung kort daarna zijn culturele Feuilleton opende met een essay over de biotechnische eeuw, de Berliner Zeitung op de provocerende these van Schirmacher regeerde met: Wie is eigenlijk Bill Joy? en Die Welt bracht op zijn literaire pagina's een essay over de relatie tussen DNA en religie.

De intellectuelen die afgelopen weekeinde in de 'rode salon' van het Volksbühne-theater bij elkaar waren, waren sceptisch. "Schirmacher kijkt naar de nieuwe technologieën als een verwonderd kind dat voor het eerst een elektrische trein ziet", sneerde de publicist Harpprecht. Maar tegelijk stelde hij vast dat de Europese intellectuelen in een geestelijke nationale zelfblokkade gevangen zitten.

De rol die schrijvers als Camus, Aron, Koestler en de historicus Golo Mann als katalysator in het maatschappelijk debat speelden, ontbreekt. "Intellectuelen lukt het niet meer om op actuele brandende kwesties een antwoord te geven." Er is een groot Europees experiment gaande en iedereen klaagt uitsluitend over de bureaucratie van Brussel, zei Harpprecht. "Waar blijven de intellectuelen die ooit hartstochtelijk voor Europa waren? Ze hebben zich teruggetrokken omdat ze voor ongemakkelijke vragen terugschrikken."

Hebben intellectuelen dan helemaal geen morele missie meer zoals het ontwikkelen van alternatieven voor het dominante neo-liberalisme, vroeg de discussieleider. "De intellectuelen zwijgen omdat ze geen politieke alternatieven meer zien voor het liberalisme", merkte Antonin Liehm op, de Tsjechische uitgever en oprichter van Lettre International - het blad bij uitstek voor Europese intellectuelen. Het tijdperk van Sartre is definitief voorbij. De maatschappij zoekt andere 'Kultfiguren'. Heeft Schirmacher dan toch gelijk?

( a d v e r t e n t i e s )