NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

...'koningin van de talkshow' voelt zich nog steeds miskend

Door Japke-D. Bouma
Sonja Barend is al 32 jaar op de tv en krijgt zaterdag, tijdens de uitreiking van de televisieprijzen van het afgelopen jaar een speciale Carrière Award. Maar de presentatrice heeft gemengde gevoelens over de onderscheiding.

Zal ze erbij zijn zaterdag? "Ik heb gezegd: ophalen, natuurlijk!" zegt hartsvriendin Ellen Blazer met wie ze negentien jaar lang programma's maakte. "Maar ik geloof dat ze na al die jaren denkt: 'da-hag!'. 'Als je maar lang genoeg blijft zitten, krijg je vanzelf een prijs', zei ze tegen me. 'Maar dan zou ik hem meer voor mijn uithoudingsvermogen, dan om mijn capaciteiten krijgen.' En dan hoeft het voor haar niet meer."

De Koningin van de Talkshow, het Boegbeeld van de VARA, de 'Peetmoeder van de Studiodiscussie', zoals Adriaan van Dis haar afgelopen maand karakteriseerde in een aflevering van het avondlange VPRO- televisieprogramma Zomergasten, is jarenlang door een handjevol critici verguisd om haar manier van presenteren. Daar kan ze zich niet goed overheen zetten, zeggen mensen die haar kennen. Hoezeer haar talkshow ook een begrip was, eind van de jaren zeventig, begin jaren tachtig, hoe populair ze ook nog steeds is, met het dagelijkse discussieprogramma B&W: de enige vrouw in Nederland met een echte 'carrière' als televisiepersoonlijkheid voelt zich soms nog miskend. "Ik heb dat nooit zo begrepen, haar wens om door de intelligentsia serieus genomen te worden", zegt Jan Mom, voormalig redactielid bij Barends programma en thans eindredacteur bij het RTL Nieuws. "Wij zeiden dan: 'Gooi maar in je pet'."

Ze vestigde haar naam met een programma waarin een boodschap verpakt zat: verdraagzaamheid jegens minderheden, erkenning voor homoseksuelen, opkomen voor de rechten van de vrouw en de minima. En het aan de kaak stellen van misstanden in de samenleving. Amusement verguldde die pil. "Het is net zoiets als fluor", noteerde Ellen Blazer in het boek Morgen Gezond weer op (naar de vaste afscheidszin die de presentatrice Barend jarenlang gebruikte in haar programma), dat Sonja Barend en zij in 1984 schreven. "Je merkt er niets van, maar het is wel goed voor je."

Haar programma groeide uit tot het fort van Politiek Correct Nederland en was taboedoorbrekend. Zo had ze de eerste homo op tv (en profil om hem minder herkenbaar te maken), maakte ze uitzendingen met blanken en zwarten over verdraagzaamheid en besteedde ze als een van de eersten op de Nederlandse televisie aandacht aan pedofilie.

Het was een kakofonie soms, van opgewonden gesprekspartners die elkaar te vuur en te zwaard bestreden. Feministes die pornobazen te lijf gingen, demonstrerende politieagenten, voetbalsupporters in een polonaise en hevig verontwaardigde mensen van wie de microfoon werd uitgedraaid. En Sonja zelf vocht mee. Autoriteit werd door haar met wantrouwen bejegend, en wie zij als haar tegenstander herkende, werd genadeloos aangepakt. "Waarom niet twee gedetineerden in een cel en wel vijf oma's op een slaapzaal", vroeg ze schertsend aan een aantal Kamerleden in het eerste kabinet-Kok. "Het was niet voor de vuist weg, maar op de vuist mét", schreef Elsevier in 1996. "We hadden haar ook heel aardig kunnen laten zijn", zegt Ellen Blazer, terugkijkend op die jaren. "Maar daar hebben we niet voor gekozen. We hebben haar laten zijn zoals ze is, iemand met een mening. Daar zat geen doorgeefluik, maar iemand die zat te jennen en te provoceren. Dat vonden veel kijkers heel vervelend, maar veel kijkers vonden het ook heel leuk."

Haar critici noemden haar werkwijze demagogisch en populistisch, en beschuldigden de gastvrouw ervan dat haar programma soms meer leek op een volksgericht. "De ergernis groeit met de week", schreef de Groene Amsterdammer. "Interviewen zal ze nooit leren", schreef de Volkskrant. Maar ook: "Het beste amusementsprogramma van '81-'82", aldus de Haagsche Courant. Haar vechtlust kwam voort uit haar verleden, heeft ze zelf vaak gezegd. Haar joodse vader werd toen zij twee jaar oud was vermoord in Auschwitz. Dat wist ze niet, tot haar tiende, toen ze bij toeval op een verjaardagskalender bij een tante de naam Sonja Barend bij haar verjaardag zag staan. Daarvoor had ze altijd Sonja de Groot geheten, de naam van haar pleegvader. Ze heeft altijd geprobeerd haar vader te reconstrueren, vertelde ze in interviews. Hoe hij was, wat hij wilde met het leven, hoezeer ze zelf op hem lijkt. "Als ik het zeg, dan klinkt het zo pathetisch", zei ze tegen Adriaan van Dis in Zomergasten, "maar je zou kunnen zeggen dat mijn hele leven van die oorlog is doortrokken." Daardoor bevatte haar programma's een hoge dosis 'pleegzuster Bloedwijn' zoals ze het zelf omschreef bij Van Dis. De wereld wat beter maken, dat wilde ze graag.

In programmamaker Ellen Blazer, die ze in 1977 vroeg een programma voor haar te bedenken, vond ze haar steun en toeverlaat, zowel zakelijk als privé. Ook Blazer en haar ouders hadden moeten onderduiken in de oorlog, maar overleefden wel. "Ons oorlogsverleden bindt ons samen. Daar kan je maar met weinigen over praten", zei ze in een interview.

Sinds begin jaren tachig heeft ze weer een joodse familie. Na tien jaar vriendschap trouwde ze begin jaren negentig met architect Abel Cahen, die drie dochters heeft uit een eerder huwelijk. "Mijn eigen joodse familie, die ik niet meer heb, heb ik nu weer wel via mijn man. Dat is een buitengewoon dierbaar en prettig gevoel", zei ze in Opzij.

Dat ze niet mocht studeren van haar pleegvader, heeft ze altijd als een groot onrecht ervaren waar ze haar hele leven mee heeft rondgelopen. Maar het zat er gewoon niet in voor een meisje in die tijd. Dus ging ze op haar zeventiende werken, bij de Twentsche Bank achter de telmachine. In de avonduren deed ze HBS-b, vijf jaar lang. "Het was het moeilijkste dat ik kon bedenken. Ik wou heel erg bewijzen dat ik niet op mijn achterhoofd was gevallen. Dat heb ik altijd een beetje gehouden", zei ze in Opzij. Ze is altijd onzeker gebleven over haar eigen capaciteiten, hoe brutaal ze ook was op de televisie. "Altijd denk ik weer, ik ga niet, ik doe het niet", zei ze in 1987 in Vrij Nederland. "Ik wou dat er een pil bestond die de spanning weg kon nemen. Bang, bang, altijd weer bang." In Zomergasten vertelde ze Van Dis haar angstdroom. Dat ze naakt in de Kalverstraat loopt, en dat ze moet plassen en dat dan maar midden op straat doet, terwijl iedereen kijkt. "En op dat moment denk ik ineens: de uitzending begint!" "Maar hoezeer kan je jezelf kwellen, dan word je dus voortdurend te kakken gezet op tv", wierp Adriaan van Dis tegen. "Maar natuurlijk, dokter!" bevestigde Barend met een wrange lach. "Het is allemaal 'wereld hou van mij'. Ik heb me de pestpokken gewerkt om dat voor elkaar te krijgen."

In 1967 kwam ze als stagiaire bij de VARA terecht. Haar eerste programma was Yin Yang, met Ralph Inbar, Kees van Kooten en Wim de Bie. Het strandde na een conflict over een optreden van een travestiet. Vervolgens ging ze naar het tienerprogramma Fenklup. Al snel moest presentatrice Judith Bosch plaatsmaken voor het nieuwe gezicht. "Ik heb daartegen nog staan sputteren", zegt haar toenmalige regisseur Ralph Inbar. "Maar door mijn persoonlijke interesse voor haar, heb ik er toen geen verder bezwaar tegen gemaakt."

Inbar en Barend trouwden in 1968. "Ons huwelijk was eigenlijk een beetje een mission impossible", zegt Inbar eenendertig jaar later. "Ik werkte bij de Israelische televisie, maar ik miste Sonja. Tijdens mijn twee weken kerstverlof heb ik toen geopperd dat we zouden trouwen. Ik dacht, dat lukt nooit op zo'n korte termijn. Maar het lukte dus wel, dankzij een voorkeursbehandeling van een ambtenaar bij de burgelijke stand."

Na haar huwelijk besloot Barend met Inbar mee te gaan naar Israel en na acht maanden had ze al haar eigen programma in het Ivriet, dat ze vloeiend leerde spreken. Ze keerde naar Nederland terug. Volgens Egbert van Hees, haar toenmalige regisseur en levenspartner in de tien jaar die volgden, omdat "het verlangen naar een broodje paling en een glas melk te groot was geworden". Het huwelijk met Inbar was na drie jaar gestrand. "Ik was te jong en werkte te hard. We dreven uit elkaar", zegt Inbar. "Stom, stom, stom natuurlijk. Maar het programma Het Spijt Me bestond nog niet. Uiteindelijk heeft de tijd alle wonden geheeld."

Tegenwoordig is de opwinding over haar roemruchte jaren op de Nederlandse televisie grotendeels verstomd. Nu worden allereerst haar capaciteiten geroemd, en pas daarna de persoonlijke bezwaren tegen haar optreden vermeld.

"Eigenlijk is ze nú pas geaccepteerd", zegt Egbert van Hees. "Nu men gewoon niet meer om haar heen kan. Je moet het zo zien als André van Duin, die ook jaren not done was. Nu begint men door te krijgen dat die man ongelooflijk veel talenten heeft. Datzelfde geldt voor Sonja." "Schrijf nou gewoon eens op hoe goed ze is", zegt voormalig redactielid bij haar programma, en thans presentator van het NCRV-programma Rondom Tien, Cees Grimbergen. "En hoe ontzettend moeilijk het is om live televisie te maken."

Voormalig VARA-voorzitter Marcel van Dam vindt het knap hoe ze zich aan de tijdgeest heeft aangepast. "In de jaren zeventig was je kritisch, dat hoorde zo. Maar midden jaren tachtig sloeg de stemming om. De polarisatie was voorbij. We moesten 'liever' voor elkaar zijn, ook op tv. Dat heb ik toen ook tegen haar gezegd; dat ze natuurlijk wel kritisch moest blijven, maar dat ze ook moest beseffen dat er een omslag aan de gang was. Ze vond het niet de meest constructieve opmerking die ik ooit gemaakt had, maar ze deed er wél iets mee. Ook daarin was ze een voor Hilversum unieke presentator."

De voorstanders vinden dat ze gegroeid is, sinds ze na het pensioen van Ellen Blazer in 1996 haar wekelijkse talkshow verruilde voor het dagelijkse discussieprogramma B&W. Daarin laat ze een zakelijker, meer journalistieke kant van zichzelf zien. Anderen vinden het jammer dat ze haar strijdlust aan de wilgen lijkt te hebben gehangen.

"Die mildere aanpak ligt dichter bij haarzelf", vindt Ralph Inbar. "Ik heb altijd gevonden dat ze zich met die harde opstelling geweld aandeed. Ik had het idee dat dat haar werd ingefluisterd, werd opgedrongen. Ze is in het echt veel sociaal voelender, veel verdraagzamer dan ze destijds liet zien op tv."

Voormalig televisierecensent Frits Abrahams van deze krant vond het géén verbetering. "Ze onderscheidde zich niet meer van de concurrentie", schreef hij over de periode na de 'cultuuromslag'. "Het was (...) een van de vele praatprogramma's geworden. Sonja was meer in haar element in een zaal met kijvende mensen. Onbegrijpelijk dat zij zich die functie heeft laten ontnemen." Barend zelf is er ook nog niet helemaal uit, zegt Ellen Blazer. "Ik vind zelf dat er te weinig kunst zit in B&W, en te veel politiek en sport. Dat vindt Sonja niet de leukste dingen in het leven. Ik heb de indruk dat ze dat wel graag zou willen veranderen."

Veranderen, inderdaad. Want stoppen, dt doet ze niet. Ze gaat door tot ze erbij neervalt, verwacht vriend en vijand. . "En waarom ook niet", vindt televisiepresentator Mart Smeets. "De grootste misvatting op de Nederlandse tv is dat er een achtergrens zou zijn voor presentatoren. Onzin dus. Walter Cronkite (de beroemde presentator van het Amerikaanse televisiestation CBS - red.) werd alleen maar beter! Natuurlijk worden we ouder met zijn allen. Maar dat zij er als vrouw nog steeds zit, vervult me met enig plezier."

Zelfs Sietse van der Hoek, als televisierecensent van de Volkskrant jarenlang één van haar grootste criticasters, zou het jammer vinden als Sonja Barend van het scherm zou verdwijnen. Natuurlijk, hij ergert zich nog steeds wel eens aan haar 'maniertjes'. "Dan kan ze zo pseudo-aarzelend een vraag formuleren en als er dan na zo'n gewichtige stilte éindelijk wat komt, is het vaak iets tamelijk voor de hand liggends." Maar weg hoeft ze niet, vindt hij. "Ze is zo'n tv-mens geworden, het is zonde om daar niks meer mee te doen."

"Ze vragen me de laatste tijd steeds, moet je niet plaatsmaken voor de jongere garde", zei Sonja Barend zelf in Opzij.

"Dan zeg ik: hou toch op! Mag er alsjeblieft óók wat ruimte zijn voor de oudere mens. Net tegen de tijd dat je begint te denken dat je het misschien wel goed kunt, moet je oprotten. En wat is er tegen een leuk, kek, bij de pinken zijnd oud wijf op de tv? Dat ambieer ik wel. Want als je het over taboes hebt, is dt er een. Een gek oud wijf met een talkshow is nog nooit gebeurd."

Curriculum Vitae

Geboren op 29 februari 1940 in Amsterdam.

( a d v e r t e n t i e s )