NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Rusland mag zich de kunstschatten die de Sovjets in de Tweede Wereldoorlog hebben buitgemaakt niet zomaar toe-eigenen, zo hebben 's lands hoogste rechters bepaald. Moskou publiceert nu een eigen 'verlanglijst van vermiste kunst' om collecties te kunnen ruilen. Wat betekent dit voor de door Nederland begeerde Koenigs-collectie?

Door onze correspondent FRANK WESTERMAN

MOSKOU, 27 JULI. Na een halve eeuw verstoppertje spelen konden de Russen er niet langer omheen. "Rusland dreigde bij de bananenrepublieken ingedeeld te worden", zegt Nikolaj Nikandrov. Dat was in 1992, toen hij namens het ministerie van Cultuur de opdracht kreeg een inventarisatie te maken van alle Russische kunstvoorwerpen die in handen van de nazi's waren gevallen. "Terwijl de West-Europese landen bij ons aanklopten met mooi uitgegeven boekwerken van hun vermiste culturele erfgoed, wisten wij amper wat we zelf kwijt waren."

Nu, zeven jaar later, wordt die achterstand ingelopen: de eerste vier delen van de Russische Staatscatalogus van Vermiste Kunst rollen dezer dagen van de persen. De inventarisatie is uitputtend en daarom imposant. Elk zoekgeraakt krukje, elke kroonluchter en elk wandpaneel uit het paleis van Catherina de Grote in Tsarskoje Selo staat erin beschreven. Het gaat om miljoenen voorwerpen uit 427 geplunderde Sovjet-musea en -paleizen, waarvan 173 op Russisch grondgebied.

Maar het opmerkelijkst van de zestiendelige catalogus is het moment van verschijnen: tegelijk met een doorbraak in het slepende getouwtrek over de teruggave van buitgemaakte kunst door Rusland. Het Constitutionele Hof in Moskou oordeelde vorige week dat restitutie van deze Sovjet- trofeeën aan Duitsland en zijn oorlogsbondgenoten inderdaad bij de wet verboden mag worden. Daartoe had de Doema een bikkelharde wet opgesteld. Maar een categorisch 'njet', zo oordelen de rechters, is ongrondwettelijk. Claims van nazi-slachtoffers of van niet- agressorlanden als Nederland moeten wel degelijk serieus worden bekeken.

En zie, ineens zijn daar de in boekvorm uitgegeven lijsten van wat de Russen zelf terug willen. Naast de uitspraak van het Hof, dat voor het eerst in jaren een helder juridisch kader biedt voor teruggave van Russische oorlogsbuit, ligt nu de Russische verlanglijst. Tezamen lijken beide documenten het uit te schreeuwen: de internationale kunstruilbeurs kan beginnen.Een van de vorige Russische premiers, Viktor Tsjernomyrdin, had in 1997 al bij een bezoek aan het Catshuis de deal Koenigs-in-ruil-voor-Chardzjiev geopperd, ook al hebben die beide kunstcollecties niets met elkaar te maken (de collectie van de in 1996 in Nederland overleden verzamelaar Chardzjiev is bovendien niet van de Nederlandse staat maar van een stichting). Het voorstel was toen nog te prematuur, hooguit een hint voor koningin Beatrix: neem tijdens uw staatsbezoek aan Rusland iets moois mee dat eigenlijk van ons is, en tsaar Boris zal u en uw natie een genereuze tegenprestatie leveren.

Hare Majesteits bezoek in november vorig jaar werd te elfder ure afgelast omdat Jeltsin bronchitis kreeg. De communistisch gezinde Doema ging door met haar poging alle schatten die het Rode Leger destijds uit Berlijn en omstreken had gehaald bij de wet tot onvervreemdbaar Russisch eigendom te verklaren. Als Wiedergutmachung. Maar Jeltsin, die geneigd is af en toe een geclaimd voorwerp uit de kelders van het Poesjkin-museum of de Hermitage cadeau te doen aan bevriende staatshoofden, sprak zijn veto uit. Het parlement kreeg de ontwerpwet terug en wist met een tweederde meerderheid het veto ongedaan te maken. Daar was de president niet van gediend, en dus stuurde hij de democratisch tot stand gekomen wet ter toetsing naar het Constitutionele Hof. Het vorige week uitgesproken Salomonsoordeel, gecombineerd met de Russische catalogus, biedt onverwacht weidse perspectieven. Ineens is het volgende scenario denkbaar geworden. Zegt Moskou: Willen jullie de Koenigs-collectie terug? Dat is in principe bespreekbaar. Maar wat staat daar tegenover? Hebben jullie musea nog stukken in depot van onze vermiste-voorwerpen-lijst? Nee? Maar jullie bezitten wel de uit Rusland gesmokkelde Chardzjiev-collectie. En die Malevitsj-collectie van het Stedelijk Museum, die is toch eigenlijk ook onrechtmatig verkregen?

In Rusland durft geen enkele cultuurambtenaar een dergelijk scenario te beschrijven - dat ligt politiek te gevoelig - maar er wordt wel op hoog niveau op gehint. "Het uitwisselingsspel kan van start gaan", zegt de historicus Nikandrov, de redacteur van de catalogus. En de invloedrijke Hermitage-directeur Michail Piontkovsky, een huisvriend van prins Willem-Alexander, pleit voor "onderhandelingen over concrete claims, gericht op een compromis". De uitspraak van het Hof opent in zijn ogen "een nieuwe etappe" in de restitutie van oorlogskunst, een proces dat volgens de catalogus-opsteller Nikandrov "wederzijds" moet zijn.

Zelfs de meest "patriottische" Doema-leden, die teruggave beschouwen als een knieval voor het Westen, zijn niet tegen ruil. "Gelijk oversteken van gelijkwaardige collecties, dat moet kunnen", aldus het communistische Doema-lid Aleksej Podberiozkin in de Novije Izvestija.

Als basis van de toekomstige onderhandelingen zou de inventaris van Nikandrov kunnen dienen. "Maar de catalogus is geen panacee", benadrukt hij. Zijn boekwerken zijn in de eerste plaats een statement: "Wij Russen hebben ook geleden!" In het voorwoord staat het zo: "Het Westen en met name Duitsland verkiest te zwijgen over onze verliezen. Zij weigeren ons recht op compensatie te erkennen."

Komt er een zoveelste delegatie uit Den Haag om naar de schetsen van Rembrandt, Durer en Tintoretto uit de mappen van Koenigs te hengelen, dan hebben de Russen voortaan ook iets om mee te wapperen. "Als patriot" is Nikandrov voorstander van ruil, zeker als het gaat om kunst van agressorland Duitsland. Maar over de 526 bladen van Koenings wil hij geen uitspraak doen. Daarvoor verwijst hij door naar Irina Antonova, de directrice van het Moskouse Poejskin-museum die decennialang ontkend heeft de Koenigs-collectie te bezitten. Zij is in Rusland een instituut, waar een gerechtshof of een staatshoofd nauwelijks tegenop kan. Over het goud van Koning Priam van Troje, dat de Sovjets uit Hitlers ineenstortende Derde Rijk hadden weten te slepen, verklaarde ze - in reactie op de uitspraak van het Hof - dat haar museum die schat dus nimmer aan Duitsland hoeft terug te geven, aangezien die overduidelijk afkomstig is uit het notoirste agressorland van de Tweede Wereldoorlog.

Gecompliceerder ligt het met de Koenigs-collectie. Die was vlak voor de oorlog door een Rotterdamse havenbaron gekocht van joodse bankiers in Amsterdam en deels in 1941 met winst aan de nazi's doorverkocht. Of Nederland daar ooit nog aanspraken op kan maken hangt af van de factor Antonova. Hoe oordeelt zij? "U spreekt over de Koenigs-collectie", zegt ze bestraffend - per telefoon vanaf haar datsja. "Maar het gaat hier om de Hitler-collectie." Aangezien de tekeningen in 1941 vrijwillig aan de Duitsers zijn verkocht, wat vrijwel niemand nog betwist, is ook deze collectie net als het goud van Troje afkomstig uit agressorland Duitsland, en dus - na de uitspraak van het Constitutionele Hof - rechtmatig Russisch bezit. Antonova: "Van teruggave kan dus geen sprake zijn." Zij adviseert de Haagse ambtenaren die het dossier-Koenigs onder handen hebben hun tijd aan minder uitzichtloze zaken te besteden. Maar is zij ook tegen iedere vorm van ruil? De Poesjkin-directrice, cryptisch: "Ik ben voor wederzijdse teruggave van die voorwerpen die aan hun rechtmatige eigenaren dienen te worden teruggegeven."

Zie ook:
Russisch hof bevestigt wet op oorlogskunst (20 juli 1999)

( a d v e r t e n t i e s )