NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Kameraden onder elkaar

De 'staats- gevaarlijke' CPN breken - dat was de belangrijkste taak die de BVD zichzelf stelde na de oorlog. Vorming van concurrerende partijen was daar- bij een geaccep- teerd middel. Zo bereidde de BVD ook de weg voor de maoïstische Socialistiese Partij. Reconstructie van een 'zéér curieuze geschiedenis'. SP-leider Jan Marijnissen:

Tom-Jan Meeus

Hij is altijd zakenman gebleven. Nico Schrevel (65) vist het visitekaartje geroutineerd uit zijn binnenzak: tot zijn pensionering, enkele weken geleden, was hij jarenlang director marketing and sales Europe bij Rayven Inc., een Amerikaanse multinational in coatings voor film en papier. Hij heeft voor het bedrijf de hele wereld afgereisd, vertelt hij laconiek. Niettemin is al die tijd zijn geloof in het marxisme-leninisme ongebroken gebleven. De wanden van zijn woonkamer zijn behangen met werken van Marx, Mao en Lenin. ,,Intellectueel beschouw ik het marxisme-leninisme als superieur'', zegt hij met statige stem. Maar de tijd van het politieke werk is geweest. Laatst heeft hij zich toevallig weer ingeschreven als SP- lid. ,,Maar ik doe niets. Dan vraagt men: is dat die Schrevel van vroeger?''

Dat kan hij moeilijk weerspreken. Hij is de zakenman Nico Schrevel die samen met pijpfitter Daan Monjé in januari 1970 de voorloper van de SP oprichtte, de maoïstische KEN (ml) (zie lijst met afkortingen). En hij is de Schrevel die vanuit de KEN (ml) een van de grootste havenstakingen uit de Nederlandse geschiedenis entameerde, waarbij najaar 1970 tussen de twintig- en de dertigduizend arbeiders wekenlang het werk neerlegden. Het revolutionair-maoïstische karakter van de staking genereerde groot ongemak bij de autoriteiten - zelfs toenmalig oppositieleider Joop den Uyl (PvdA) verweet de stakers ,,buitensporig'' gedrag. Nog geen jaar na het eclatante succes in de haven werd Schrevel overvallen door een destructieve interne twist in de KEN (ml), waarbij zijn oude strijdmakker Daan Monjé hem in de rug attaqueerde. Gedemoraliseerd verliet Schrevel de partij, om op afstand te zien hoe Monjé op de erfenis van de KEN (ml) in 1972 de SP bouwde.

En wat destijds beter onbekend kon blijven, strijdig als het was met de romantiek van het revolutionaire elan, dat wil hij nu wel beamen: bij de vorming van de KEN (ml) was iets vervelends gebeurd. De BVD bleek aan tafel te hebben gezeten. ,,Ze hebben via een infiltrant actief meegeholpen met de oprichting van de KEN (ml)'', zegt Schrevel. En niet zomaar een beetje. ,,Of die BVD- infiltrant sturend aanwezig was in de beweging? Oh zeker, zeker, zeker.''

De eerste aanwijzing stond in Villa Maarheeze van intelligence-deskundigen Bob de Graaff en Cees Wiebes. Toen hun boek - de geschiedenis van de in 1992 opgeheven Inlichtingendienst Buitenland ( IDB ) - vorig jaar uitkwam gonsde het door de media. De ene na de andere onthulling over de 'Nederlandse CIA ' werd in krant en op televisie toegelicht. Dat in Villa Maarheeze ook de SP aan bod kwam, werd vrijwel nergens gesignaleerd. In het 535 pagina's tellende boek gaat het ook niet meer dan een halve alinea - zeven regels, één zin - over de snelst groeiende partij van Nederland. Maar de inhoud is tantaliserend: gemeld wordt dat de BVD, met steun van de CIA, ,,een handje (...) hielp'' bij de oprichting in 1970 van de KEN (ml), waaruit dus twee jaar later de SP voortkwam. In een toelichting zegt co-auteur Wiebes dat het in feite een uit de hand gelopen BVD- operatie was om, via de vorming van een concurrerende partij, de 'staatsgevaarlijke' CPN wind uit de zeilen te nemen.

Door de ongedacht massale steun die de KEN (ml) echter met de havenstaking in 1970 bereikte, waardoor het ledental snel en sterk groeide, verloor de dienst haar greep op de partij. De BVD had een monster gebaard. Wiebes: ,,Dat de BVD samen met de CIA de KEN (ml) mede heeft opgericht, staat voor ons zo vast als een huis. Onze bronnen zijn drie anonieme CIA'ers die nauw bij de operatie betrokken waren en daarover gedetailleerde verklaringen hebben afgelegd.'' Een van die drie kan hij inmiddels bij naam noemen, nadat hij januari jongstleden overleed: dr. Cleveland Cram, station chief van de CIA in Den Haag tussen 1966 en juli 1969. In een necrologie noteerde de Washington Post 18 januari over Cram dat hij een ,,invloedrijk'' CIA- specialist was inzake contraspionage. Ook voor andere kenners van het BVD- werk is het geen verrassing dat de BVD tot in de jaren zeventig bezig was met vorming van nieuwe communistische partijen die de CPN concurrentie aandeden. Die werkwijze, waarvoor de BVD zich in de jaren vijftig liet scholen door de CIA en het Britse MI6, leidde al in 1959 tot de vorming van de Socialistische Werkers Partij, bestaande uit geroyeerde CPN' ers, waaraan de BVD buiten hun medeweten sturing gaf.

Toch wil het clichébeeld over de BVD dat de dienst bestaat uit sukkels met gleufhoeden op die door brievenbussen van linkse actievoerders lopen te gluren. Oud- CPN' er Ger Verrips, die drie jaar geleden de biografie van de CPN publiceerde en daarvoor gebruikmaakte van BVD- archieven over de partij, stelde evenwel vast dat de dienst uitermate goed over de CPN was geïnformeerd. ,,Het paste in de BVD -strategie van het zaaien van verdere verdeeldheid onder communisten om zo'n club als de KEN (ml) te steunen'', zegt Verrips. Zeker omdat de KEN (ml) de CPN met haar pro-Chinese keuze in het hart raakte: partijleider Paul de Groot wilde niet kiezen tussen Moskou en Peking. ,,Dus het is waarschijnlijk dat de BVD bij de oprichting van de KEN (ml) heeft geholpen. Ik zou het merkwaardiger vinden als het niet was gebeurd.''

Ook de huidige leider van de SP, Jan Marijnissen zegt desgevraagd ,, niet verbaasd'' te zijn. ,,De BVD had het doel de CPN te breken en dan is het niet onzinnig dat ze concurrerende partijen steunden. Ik zeg erbij dat ik er destijds niet bij was. Ik ken de mensen ook niet die betrokken waren. Maar als de KEN (ml) met hulp van de BVD is opgericht, is dat een zéér curieuze geschiedenis.''

De KEN (ml) kwam in 1970 niet uit de lucht vallen. Bij haar oprichting was de partij niet meer dan een naamsverandering. Het was een directe voortzetting van het Marxistisch-Leninistisch Centrum Nederland (MLCN), dat zijn bestaan voornamelijk dankte aan Nico Schrevel, Daan Monjé en - de hoofdrolspeler in deze kleine geschiedenis - Peter M. Voordat Peter M. hun pad kruiste, vormden Schrevel en Monjé een markant Rotterdams duo. Ze trokken al vanaf 1960 met elkaar op. Schrevel was de initiatiefrijkste van de twee. Via de PvdA en de CPN was hij tot het definitieve inzicht van het maoïsme gekomen. Zijn kracht lag in het zwaar beladen ideologische betoog. Met cursussen marxistisch-leninisme in studentensteden wist hij honderden studenten van de onweerlegbare waarheid van het maoïsme te overtuigen, nadat zij zich, geënthousiasmeerd door de havenstaking, vanaf 1970 bij de KEN (ml) aansloten. Daan Monjé vervulde te midden van de toegestroomde studenten de rol van enige echte arbeider. Hij was pijpfitter. Hij had in de jaren vijftig in de arbeidersheilstaat DDR gewerkt. Hij, de latere SP -oprichter, ,, was vervuld van de superioriteit van het proletariaat'', zegt Wouter ter Braake, die als woordvoerder van de havenstakers in 1970 landelijke bekendheid verwierf. ,,Achteraf was het een enge, gevaarlijke stalinist.''

Samen wisten Schrevel en Monjé de toegetreden studenten te overtuigen dat men Mao's massalijn slechts kon volgen door tussen de massa's in de fabriek te gaan werken. Monjé vond dat niet genoeg. Hij meende dat de jonge partijleden ook het privé-leven van de arbeider moesten leiden. En dus dat vrouwen zich niet in studentikoze hobbezakken konden hijsen. Schrevel: ,,Daan zei met zijn Rotterdamse tongval: een wijf van een arbeider maakt zich op en draagt hoge hakken. Die gaat trouwen en krijgt kinderen. En zo deden die studenten het - want Daan was een echte arbeider, dus die moest gelijk hebben.''

Tot het stardom van de twee droeg ook bij dat ze in 1964 allebei uit de starre CPN waren gezet wegens hun openlijke maoïstische sympathieën. In de CPN werd dat ervaren als bewuste poging de eenheid in de partij te verstoren: inzage in het CPN -archief leert dat een hele reeks kameraden de partijleiding informeerde over - nooit bewezen - lijntjes die de twee naar de BVD zouden hebben.

Na hun vertrek uit de partij probeerden Schrevel en Monjé eerst via een Rotterdams studiecentrum de CPN te verleiden voor China te kiezen. Toen dat een hopeloze opgave bleek, stelde het duo zich in 1967 de opdracht een maoïstische partij te vormen - waarmee de historie van de KEN (ml) feitelijk was begonnen.

Hun basis voor een nationale partij was echter klein: te Rotterdams. Ze vonden weliswaar een paar kameraden in Den Haag, Utrecht, Groningen en Nijmegen bereid een afdeling op te zetten - maar dat loste hun belangrijkste probleem niet op. In Amsterdam, waar de CPN traditioneel sterk was, verliep de werving van maoïsten moeizaam. En wat was een partij zonder afdeling in de hoofdstad?

En toen was daar in 1967 ineens, herinneren zich betrokkenen, Peter M. uit Amsterdam. (De redactie kent zijn volledige naam, maar noemt deze niet om redenen van privacy. De man was de laatste maand onvindbaar voor commentaar.) Hij toonde eigener beweging belangstelling voor de nieuwe partij, die aanvankelijk de naam MLCN voerde. M. werd onmiddellijk secretaris van de afdeling Amsterdam. En was meteen ,,een zeer aanwezige figuur'', zegt Ter Braake, die als jongen van amper twintig ook in Amsterdam werd gerekruteerd. M. manifesteerde zich eveneens landelijk nadrukkelijk. ,,Hij deed heel veel, was altijd bereid bij te springen: de beste manier om je bekend en geliefd te maken'', zegt Ter Braake. Peter M. was ,,een briljant nieuw lid'', herinnert Schrevel zich. ,,Hij had de afdeling Amsterdam zo op poten staan.'' Toen dat eenmaal was gelukt, stond in 1968 niets de oprichting van de nieuwe partij, MLCN , nog in de weg. Ter voorbereiding van het congres kwam een landelijke secretarissenvergadering bijeen. Uit haar midden koos ze een voorzitter: Peter M., zo blijkt uit de notulen van het 'eerste Landelijk Kongres' op 5 en 6 oktober 1968. De vergadering van het congres zelf moest ook worden voorgezeten: alweer viel, volgens de notulen, de keuze op M. Eerste punt van de agenda behelsde de formulering van het marxistisch-leninistische doel van de partij. De eerste wijzigingsvoorstellen werden ingediend door M. - en zonder hoofdelijke stemming aangenomen. Later kwam de aanwijzing van de penningmeester van het partijblad, De Rode Tribune, aan bod: zonder stemming won M. het pleit. Hij kreeg daarmee de abonnementenadministratie van De Rode Tribune in handen - voor de BVD het belangrijkste bezit van het hele partijtje. Ter Braake: ,,Als je wist wie abonnee was, wist je wat de partij was: hij ging precies op de goede plek zitten.''

Op hetzelfde congres werd ook een centrale partijleiding van vijf leden gekozen. Nico Schrevel werd partijleider, Peter M. (22 stemmen) kreeg ook direct een plaats in de landelijke leiding, terwijl bij voorbeeld Daan Monjé niet werd gekozen. Schrevel: ,,Ik kan er niet omheen: de man was invloedrijk. Hij heeft bijzonder veel gedaan, we dankten Amsterdam aan hem, hij werkte zich uit de naad, iedereen vertrouwde hem.''

Schrevel vertelt dat er achteraf geen twijfel mogelijk is dat Peter M. BVD- infiltrant was. De ontdekking werd overigens pas gedaan nadat hij, najaar 1970, zijn positie in de partijleiding had verloren. ,,Het is een zekerheid dat hij bij de politieke recherche werkte'', zegt Schrevel. ,,We hebben dat in de KEN (ml) op zeker moment vastgesteld. Ik herinner me dat we achterhaalden dat je hem op een bepaald nummer op het politiebureau kon bellen. Dan kregen we hem aan de lijn. We hadden ook zijn kamernummer op het bureau. ''

Drie andere KEN (ml)'ers van het eerste uur beamen de rol van Peter M. als BVD- infiltrant. Het zijn Wouter ter Braake (woordvoerder van de havenstakers), zijn toenmalige kompaan Dries van Velzen en de eerste afdelingssecretaris van de KEN (ml) in Nijmegen, Gerrit Kolthof. Alle drie zijn overigens al jaren uit de extreem-linkse politiek verdwenen. Noch de BVD- paranoia uit die tijd, noch het marxisme speelt in hun huidige leven een rol. Zo zegt Wouter ter Braake, inmiddels organisatie-adviseur die Elsevier als favoriete weekblad aanduidt: ,,We zijn in de partij definitief achter de rol van Peter M. gekomen toen een aantal mensen hem heeft gevolgd. Toen kwamen ze op politiebureau Haagse Veer terecht. Daarna zijn ze hem gevolgd naar zijn huis. Hij woonde in een bewaakte flat en had binnen een telefoon waarop hij via een scherm kon zien wie belde.''

Later is het bovendien voorgekomen, vertelt een vijfde bron, publicist Hans Schoots, KEN (ml)-lid sinds 1971, dat M. tegenover enkele partijgenoten uitgebreid bekende dat hij voor de BVD had gewerkt. ,,Hij is er op een gegeven moment uitgestapt en heeft vrij kort daarna aan enkele partijleden verteld dat hij voor de BVD had gewerkt.''

Dat het MLCN ruim een jaar later een naamsverandering onderging en zich voortaan KEN (ml) noemde, had alles te maken met de behoefte van de Chinese ambassade in Den Haag - precies de plek waar de activiteiten van de BVD en de CIA zich toentertijd kruisten. Ter Braake herinnert zich dat Schrevel geregeld bij de ambassade op bezoek ging. Steeds kwam hij terug met eenzelfde verhaal. ,,De Chinezen eisten dat we als Nederlandse maoïsten een eenheid vormden'', zegt hij. ,,Anders konden we steun, dat ging ook om geld, wel vergeten.'' Maar 's lands maoïsten vormden allerminst een eenheid. Naar goed Hollands gebruik hielden zich her en der splinters met een zwaar ideologisch profiel op. Zo was er de BNML in Amsterdam en de MLPN in Alkmaar (zie lijst met afkortingen). En in een poging al die splinters in één partij samen te brengen, besloot het MLCN haar naam te veranderen, zegt Ter Braake. ,,Alle maoïsten moesten zich bij ons aansluiten. Zo is de KEN (ml) ontstaan: we wilden, zoals de Chinezen dat vroegen, een eenheid zijn.'' En zo gebeurde het dat op het tweede congres van het MLCN , januari 1970, de KEN (ml) werd gevormd. Gerrit Kolthof, afdelingssecretaris in Nijmegen en aanwezig bij de oprichting van de KEN (ml): ,,De naam en de ambitie veranderden maar verder bleef alles hetzelfde: het Landelijk Komitee, het ledenbestand, de naam van partijblad De Rode Tribune, de positie van Peter M. in de landelijke leiding. De KEN (ml) was een kopie van het MLCN .''

Wat de KEN (ml)-kameraden niet wisten, was dat de CIA de Chinese ambassade in Den Haag permanent afluisterde, met logistieke steun van de BVD . Dat gebeurde via na inbraak geplaatste microfoons, die zelfs tot de codekamer van de ambassade wisten door te dringen. Deze operatie - Red Herring - leverde volgens De Graaff en Wiebes in Villa Maarheeze ,,informatie van onschatbare waarde'' op.

En het werd een feest toen de CIA januari 1969 een volgende vangst deed. Waarnemend zaakgelastigde Liao Ho-Shu, tot dan toe onder meer belast met de steunverlening aan maoïstische partijen in Europa, liep over naar de Amerikanen. Ter Braake herinnert zich de man eenmaal te hebben ontmoet. De CIA zou hem zeventien maanden verhoren, aldus de Amerikaan Wendell Minnick in Spies and Provocateurs (1992). Ho-Shu legde onder meer uit dat Den Haag ,,het Chinese centrum voor spionage in Europa was'', en dat hij zich had beziggehouden met ,,de organisatie van agenten-netwerken in Nederland''. Met deze informatie wisten de Amerikanen wel raad, zegt Wiebes: nu wisten ze, met topspecialist Cleveland Cram in de Haagse gelederen, precies welke maoïstische partijen object van contraspionage moesten worden - de KEN (ml) viel daar vanzelf onder. Het versterkte de BVD in zijn pogingen de Hollandse maoïsten verdeeld te houden. De KEN (ml) zou haar belangrijkste oogmerk, alle splinters bijeen brengen, nooit realiseren.

Maar na de havenstaking van najaar 1970 deden die splinters er ineens niets meer toe. De KEN (ml) slokte alle aandacht op. De nieuwe activisten (lid mochten ze niet meteen worden) meldden zich bij honderden, vooral vanuit de universiteiten van Nijmegen, Utrecht en Tilburg. Vrije Volk-journalist Koos van Zomeren was een van hen. Hij was zo geïmponeerd door de staking dat hij de 'corrupte' journalistiek verliet om zich geheel aan de zaak van Mao te wijden. Ook de huidige Moskouse entrepreneur Derk Sauer (in de jaren tachtig hoofdredacteur van Nieuwe Revu) trad toe. En er meldde zich een piepjonge, achttien pas, Jan Marijnissen uit Oss. Een functie van belang vervulde hij destijds niet in de partij, maar ,,strijdbaar en leergierig'' was hij zeker, aldus Gerrit Kolthof, secretaris in Nijmegen. ,,Hij was bloedserieus met de partij bezig en werkte verschrikkelijk hard.'' De plotselinge populariteit van de KEN (ml) had ook voor de BVD consequenties. Het maakte van de partij een onbeheersbare organisatie, zoals De Graaff en Wiebes ook in Villa Maarheeze schrijven. Dus toen najaar 1970 een nieuwe landelijke leiding werd gekozen (die tegen de zin van de BVD bovendien werd uitgebreid van vijf naar acht leden), was BVD- infiltrant Peter M. geen kandidaat meer.

Er gebeurde nog iets wezenlijks. Terwijl de BVD de KEN (ml)-leiding moest loslaten, stapte de Chinese partijleiding er in - en de CIA keek toe. Want na de staking kregen Monjé en Schrevel het bericht van de Haagse ambassade dat ze welkom in Peking waren. ,,Er werd zeer geheimzinnig over gedaan'', zegt Ter Braake.

In Peking kreeg het duo, vertelden ze na thuiskomst, eindelijk financiële steun toegezegd. Volgens schrijver Koos van Zomeren - die in Nijmegen partijbons was geworden - ging het om enige tienduizenden dollars, volgens zijn Nijmeegse kameraad Gerrit Kolthof betrof het zo'n vierhonderdduizend gulden. Het geld moest enkele weken na het bezoek worden opgehaald in de haven van Kopenhagen. Ter Braake: ,,Met de kennis van vandaag vraag ik me wel af waarom dat geld uit Kopenhagen moest komen, en waarom niet gewoon uit Peking, of uit de ambassade in Den Haag. En waarom waren het eigenlijk dollars?'' Daan Monjé bewaarde de biljetten op het partijbureau ,,in het vriesvak van de koelkast'', zegt Ter Braake. Hij weet het nog precies omdat Monjé onmiddellijk in actie kwam toen de dollar voorjaar 1971 een spectaculaire devaluatie onderging. ,,Toen heeft hij dat vriesvak leeggehaald en is-ie als een speer naar de bank vertrokken.'' En kort daarna werd de partijdrukkerij met het geld vernieuwd, zegt Ter Braake. ,,Daar heeft de SP nog jaren van geprofiteerd.''

Eindeloos kunnen oud- KEN (ml)'ers praten over de dramatische ondergang van de partij waaruit de SP opbloeide - en of de BVD daarin ook de hand had. Een curieuze geschiedenis was het zeker. Eerst vlogen, op het toppunt van hun roem, Nico Schrevel en Daan Monjé elkaar zomer 1971 in de haren. Schrevel had Mao's massalijn ondermijnd, meende Monjé, toen hij stelde dat het voor de partij goed was als arbeiders soms een boek lazen. De partijleider werd onderwerp van een onverhoedse aanval. ,,Ineens lag de beschuldiging op tafel dat ik voor de BVD werkte omdat ik de werklust van de kameraden ondermijnde'', zegt Schrevel. ,,Ik was zo vertrouwd met Daan dat we na de vergadering nog samen naar Rotterdam zijn gereden. Ik heb gezegd: Daan, als het zo moet stop ik er helemaal mee. Daan zei helemaal niets meer.'' Schrevel stapte op, Monjé kreeg het merendeel van de partij achter zich - maar besloot er vervolgens ook uit te stappen. Onbevattelijk gedrag, zeggen vrijwel alle toenmalige betrokkenen. Maar tijd voor nadenken was er niet, en Monjé, de onbetwiste leider, deed weer een sprong voorwaarts. Hij nam zijn volgelingen in de KEN (ml) mee en stichtte 10 oktober 1971 een nieuwe partij met alweer een onmogelijke afkorting: KPN/ML .

Vaststaat dat de BVD ook toen nog op de eerste rij zat. Schrijver Koos van Zomeren, een van Monjés volgelingen, vernam het later van zijn vader. ,, Hij was adjudant bij de Luchtmacht en werkte tijdelijk als secretaris van de kazernecommandant op Schaarsbergen. Toen ik allang uit de politiek was verdwenen heeft hij me verteld dat hij tussen de stukken van zijn baas een door de BVD opgesteld verslag van de oprichtingsvergadering had aangetroffen. Och, het verbaasde me niet.''

Een half jaar later veranderde de partij haar naam in SP . Politicoloog Gerrit Voerman, specialist in klein links, oordeelde in 1986 na onderzoek dat de SP in feite een directe voortzetting van de KEN (ml) was: ,, De SP zette (...) de theoretische lijn en het praktische werk van de KEN (ml) voort.'' Het streven naar de maoïstische revolutie verdween pas nadat Daan Monjé in 1986 overleed, en Jan Marijnissen partijleider werd. Over de onstaansgeschiedenis van de KEN (ml) zegt Marijnissen: ,, Duidelijk moet zijn dat de huidige SP hier buiten staat. En ook dat de meeste mensen die destijds actief waren dat met de beste bedoelingen hebben gedaan. Wij danken de BVD dan ook voor alle verleende steun in onze strijd. Dit soort dingen kan in een democratische samenleving natuurlijk van geen kanten. Ik wil graag van de minister van Binnenlandse Zaken vernemen hoe dit in elkaar heeft gezeten. Ik wil ook weten of de BVD in het verleden meer van dit soort operaties heeft uitgevoerd. Laat nu alles maar op tafel komen.''

Gebruikte afkortingen:

MLCN : Marxistisch-Leninistisch Centrum Nederland

KEN (ml): Kommunistische Eenheidsbeweging Nederland (marxisties-leninisties)

KPN/ML : Kommunistische Partij Nederland/Marxistisch- Leninistisch

SP : Socialistiese Partij, vanaf 1987

Socialistische Partij BNML : Bond van Nederlandse Marxisten-Leninisten

MLPN : Marxistisch-Leninistische Partij Nederland

( a d v e r t e n t i e s )

Domicilie,
voor wie zich vestigt in het buitenland.