Van het ene boek naar het andere

Pieter Steinz
Hoe beter een boek is, hoe groter de kans dat de lezer na de laatste bladzijde een beetje bedrukt achterblijft. Niemand neemt na 20 hoofdstukken Huckleberry Finn gemakkelijk afscheid van Mark Twains plat pratende lefgozertje. Niemand is na 600 bladzijden Don Quichot opgelucht over de verlossende dood van de ridder van het droevige gelaat. Dode zielen, De Graaf van Monte-Cristo, Karakter, Scoop, De blikken trommel - allemaal zijn het romans die je achter elkaar uitleest, maar eigenlijk nooit zou willen zien eindigen.

Dit soort literaire nostalgie is niet tegen te gaan. Je kunt je favoriete boeken herlezen, en er telkens weer andere dingen in ontdekken, maar ze maken nooit meer dezelfde indruk als bij de eerste kennismaking. En dus zoek je naar surrogaten. Andere romans van dezelfde auteur bijvoorbeeld, of verwante boeken van anderen. Fans van Huckleberry Finn moeten wel houden van De vanger in het koren of De avonturen van Augie March. Bewonderaars van Ulysses zullen niet teleurgesteld worden door Mrs. Dalloway. En met een beetje navraag vind je zo drie, vier romans over de klassieke oudheid die zich kunnen meten met Ik Claudius.

'Literair spoorzoeken' noemt Willem Kuipers dit in zijn onlangs verschenen boek ISBN van de wereldliteratuur. En ook wel: 'het ware lezen'. Kuipers, die jarenlang in de Volkskrant een rubriek schreef over pas verschenen boeken, vertelt hoe sommige werken hem besmetten met een 'literair virus' dat hem ertoe dwingt om álles van een auteur te weten te komen: wat hij verder geschreven heeft, hoe hij geleefd heeft, en door welke schrijvers en boeken hij beïnvloed is. Want: 'Literatuur baart literatuur (...) het ene boek komt uit het andere voort'.

In ISBN van de wereldliteratuur maakt Kuipers een losjes beredeneerde en thematisch gegroepeerde keuze uit de vele honderden romans en verhalenbundels die de afgelopen jaren in Nederland in druk of in herdruk verschenen zijn. Op één uitzondering na (Rachel's rokje van Charlotte Mutsaers) schittert de moderne Nederlandse literatuur door afwezigheid. Kuipers concentreerde zich op 'literair proza dat vast en zeker ook over honderd jaar nog tegen de grilligheden van de tijd bestand zal zijn', en stelde zich behoudend op. Zijn selectie is een (persoonlijke) canon, wat nog versterkt wordt door de uitgebreidere lijst van 200 titels uit de wereldliteratuur die hij aan het eind van zijn boek heeft opgenomen.

Lijsten zijn altijd aardig om te kijken welk deel ervan je zelf gelezen hebt of nog zou willen lezen, maar vooral om je tegen af te zetten. Er valt op het ISBN van de wereldliteratuur veel aan te merken, alleen al omdat Kuipers is uitgegaan van het boekenaanbod van de afgelopen vijf jaar en dat tamelijk willekeurig heeft aangevuld met de grote titels die echt niet mochten ontbreken (Dode zielen, Madame Bovary, 1984); waarbij hij onder meer de boeken van Austen, Dos Passos, Hamsun, Fitzgerald en Waugh vergat. Bovendien noemt hij zichzelf, net als de beroemde Amerikaanse lijstenmaker Harold Bloom (The Western Canon, 1994), een estheet die de taal en de vorm van een roman belangrijker vindt dan de inhoud - wat misschien verklaart waarom invloedrijke vertellers als Dickens en Dumas ontbreken.

De willekeur van de lijst van 200, en van de circa negentig boeken die in ISBN van de wereldliteratuur besproken worden, zou geen bezwaar zijn als Kuipers op een eigenzinnige manier zijn enthousiasme had weten over te brengen, bijvoorbeeld zoals Anthony Burgess dat deed in Ninety-Nine Novels (1984), waarin zowel Flemings Goldfinger als Joyce' Finnegans Wake warm werden aanbevolen. Maar de signalementen van Kuiper zijn doorgaans te kort en te weinig uitgesproken om je echt tot lezen aan te zetten. Slechts af en toe schemert er een overtuigend 'must read' tussen de superlatieven.

Veel interessanter is ISBN van de wereldliteratuur omdat Kuipers de gekozen boeken bij elkaar heeft gezet in thematische categorieën. De tussentitels mogen wat oubollig zijn ('Zwelgen in antiek genot', 'Goden en helden in een nieuw gewaad', 'De twintigste eeuw verbeeld'), maar de thema's zijn zinvol en kunnen de literaire spoorzoeker inderdaad op weg helpen. Wie geïnteresseerd is in negentiende-eeuwse misdaad- en gruwelromans, vindt in de rubriek 'The horror, the horror' elf leestips. Wie gegrepen is door Jan Potocki's Manuscript gevonden te Zaragoza, krijgt van Kuipers zes andere filosofische romans ter lezing aanbevolen.

Kuipers' aanpak in ISBN van de wereldliteratuur doet denken aan die van Kenneth McLeish in de zeven jaar geleden verschenen Good Reading Guide (Bloomsbury, 322 blz.). In deze ambitieuze gids met de ondertitel 'One Book Leads to Another' behandelt McLeish in alfabetische volgorde 350 auteurs uit de wereldliteratuur en bespreekt hij puntig hun bekendste boeken. In de kantlijn doet hij suggesties voor verder lezen, zodat je weet tot welke schrijvers je je kunt wenden als je alle boeken van John Irving of William Faulkner hebt gelezen. De samenvattinkjes en boekentips worden nog aangevuld met twintig 'leesschema's' waarin telkens één belangrijk boek geplaatst wordt tussen anderhalf dozijn thematisch of stilistisch verwante titels, en met losstaande thematische 'leesmenu's': zeven perfecte actiethrillers, tien fictieboeken over de Bijbel, acht romans over cultuurschok, enzovoort.

De Good Reading Guide, een van mijn favoriete opzoek- en bladerboeken, verhoudt zich tot ISBN van de wereldliteratuur als De gebroeders Karamazov tot De zonen van Pietje Bell. Terwijl Kuipers onder het kopje 'Halt, ellendig produkt van vuile geldzucht' drie romans behandelt, zijn er met behulp van McLeish' netwerk van verwijzingen zo twintig boeken te vinden waarin geld de hoofdrol speelt. Kuipers onderscheidt zich alleen doordat hij ook (klassieke) Nederlandse romans in zijn systeem heeft opgenomen. Misschien kan hij als Hollands correspondent zijn diensten aanbieden wanneer McLeish besluit om zijn naar eigen zeggen lang niet volledige Good Book Guide te perfectioneren. Bij voorkeur op cd-rom, met de onuitputtelijke mogelijkheden tot cross-referencing. Pas dan zal de verslaafde lezer beschikken over zijn ideale naslagwerk: een literair padvindershandboek.

Willem Kuipers: ISBN van de wereldliteratuur. Ambo, 188 blz. fl. 24,90