Wayne

Sjoerd de Jong
Een scheve grijns en een semi-katerig, log loopje. John Wayne is de western- acteur bij uitstek. Hij belichaamt alles wat Amerikanen associëren met hun mythische tijd van herkomst, het "Wilde Westen". Wayne is een loner met goede en slechte, gewelddadige kanten. Soms een speelbal van het lot, maar al tijd handelend volgens een persoonlijke erecode.

Wayne is de spil in het jongste boek van de Amerikaanse auteur Garry Wills, John Wayne's America: The Politics of Celebrity (Simon and Schuster). Volgens uitgeverij en advertenties wordt Wayne in het boek behandeld als de acteur die er het best in is geslaagd het Amerikaanse zelfbeeld op het filmdoek uit te drukken. Het zelfbeeld, niet de echte historie, zoals de aartsconservatieve Wayne persoonlijk geloofde. Beeld en werkelijkheid van "The West" staan immers op gespannen voet.

Van 1850 tot 1920 werd het westen geïncorporeerd in het moderne Ameri ka. Dat gebeurde, met steun van de fe derale overheid, door een stedelijke eli te van ondernemers (bankiers, spoor wegmagnaten, hereboeren), die korte metten maakte met elementen die zich niet wensten te schikken naar de machtsverhoudingen van de Nieuwe Tijd. Keuterboeren, seizoenarbeiders (cowboys), Mexicanen, arbeiders die zich probeerden te verenigen in vak bonden, en opstandige indianen, wer den hardhandig in het gareel gedrongen.

Veel westerns kunnen worden be schouwd als laatste fase in deze "incorporatie" - juist omdat ze niet de waar heid vertellen. In films als Shane (1953) zegevieren de "kleine luyden" die in wer kelijkheid verloren. In mythische vorm worden de verliezers van weleer zo als nog opgewaardeerd tot winaars, en krijgen ze eervol deel aan de geboorte van het moderne Amerika. De western is daarmee, behalve amusement, een instrument om een moeizaam bevoch ten sociale consensus te bestendigen. Maar tegelijk laat het genre ook de spanningen zien in die consensus. Kern van de western is "de democratische preoccupatie met individuele vrijheid temidden van sociale beperkingen", aldus John Lenihan in Showdown: con fronting modern America in the western film (1980). Wayne's verdienste is dat hij in zijn beste films -met de regisseur John Ford - die spanningen aan het daglicht brengt. Individualisme versus gemeenschap, wraak versus recht, eergevoel versus burgerzin.

Dat is het mooist te zien in The Man Who Shot Liberty Valance, uit 1962. Deze rol van Wayne is zijn meest literaire, zowel in de dubbelzinnigheid van zijn karakter, Tom Doniphon, als in de gelaagdheid van de film. Doniphon of fert zich op, als representant van een romantisch maar gewelddadig verleden, om de gemeenschap een veilige toekomst vol regelgeving en burgerzin binnen te loodsen, waarin voor hemzelf geen plaats meer is. In deze rol komt Wayne het dichtst in de buurt van die andere tragische helden, uit de Griekse tragedie.

De film lijkt eerst een conflict van twee good guys (Wayne als Doniphon, James Stewart als Ransom Stoddard) met één bad guy (Lee Marvin als Liberty Valance). Maar al snel blijkt het anders te liggen. Wayne en Marvin zijn al lebei vrijbuiters (Liberty Valance, ten slotte) die geloven in het recht van de sterkste. Het verschil tussen hen is groot maar toevallig: Wayne heeft een goed hart, Marvin niet. Stewart is een nieuwe man. Hij is de stuntelige advo caat, die in het gat Shinbone met het wetboek in de hand een geciviliseerde toekomst voor iedereen wil bouwen. De botsing tussen deze twee mannenty pes, symbolen voor het ongetemde ver leden en de gereguleerde toekomst, speelt zich af op twee fronten: loop baan en liefde. Stewart wint op beide. Getergd tot het uiterste doodt hij Va lance in een duel, trouwt met Wayne's sweetheart Hallie en maakt een glanzende politieke carrière.

Hier schuilt ook al de ironie: de mo derne Stewart triomfeert pas nadat hij in een ouderwets duel met de bad guy heeft afgerekend. De man van het woord, van wet en regels, moet de macho-daad verrichten die eigenlijk wordt verwacht van Valance's gelijke, Wayne.

Het verhaal wordt retrospectief verteld, in een flash back van de oude Stewart, die met zijn vrouw per trein terug keert naar Shinbone om de begrafenis te regelen van Wayne, arm en eenzaam gestorven. Dan pas blijkt, in een ge sprek tussen Stewart en de editor van The Shinbone Star, dat de afrekening met Valance een dubbele bodem heeft. Want niet Stewart heeft de bandiet om gelegd (hij vuurde wel, maar miste), maar Wayne. Verdekt opgesteld in een steeg schoot hij Valance in koelen bloe de dood. Eerst weet Stewart dat zelf niet, en de gewetensnood waarin hij verkeert om dat hij meent een man te hebben ge dood, staat zijn politieke loopbaan in de weg. Tot Wayne hem de ware toe dracht onthult, zijn geweten ontlast en hem een duw in de rug geeft zich kandi daat te stellen voor het senatorschap en te trouwen met Hallie. Stewart komt dus tot bloei, omdat Wayne zich opof fert _ en in één klap alles kwijtraakt waarop hij recht meende te hebben. Stomdronken steekt Wayne de fik in het liefdesnest dat hij alvast voor Hallie had gebouwd; zijn lot is bezegeld. Iro nie wordt voor hem tragedie.

Met zijn daad ("Cold-blooded murder", zegt hij tegen Stewart, "but I can live with it' _ quod non) effent Wayne niet alleen het pad voor Stewart, maar ook voor de beschaving. Shinbone wordt een stad, met station, telefoon, school en kerken. "De wildernis is een tuin geworden", mijmert Hallie-op-leef tijd, nu mevrouw Stewart. Een tuin in derdaad. Maar niet alleen omdat bad guy Valance uit de weg is geruimd. Ook omdat good guy Tom Doniphon is ver dwenen. Beiden leefden met het wapen in plaats van het wetboek, en voor bei den is geen plaats meer. Met zijn offer heeft Wayne gebogen voor de gang van de geschiedenis _ al was zijn directe motief eerder liefde voor Hallie, wiens nieuwe vlam hij for her sake niet wilde laten ombrengen door Valance.

Maar ook Hallie's rol (Vera Miles) is dubbelzinnig. Ze houdt van Wayne, geeft zich aan Stewart, maar pas nadat hij zich als Wayne heeft gedragen. Voor beide mannen is ze een andere vrouw. Wayne maakt haar het hof met cadeau tjes (een cactusroos) en complimenten als: "Hallie, you're mighty pretty when ya get mad.' Intussen spijkert hij, over tuigd van zijn recht op haar, aan een leuk optrekje voor zijn toekomstige bruid. Stewart pakt het anders aan. Hij leert Hallie lezen en schrijven, onder het borden wassen in de keuken waar hij als aspirant-advocaat en anti-macho zijn kostje verdient. Wayne kan ook lezen, met moeite, maar was nooit op dat idee gekomen: kennisoverdracht aan een vrouw komt niet in zijn erecode voor.

Hallie's uiteindelijke keus voor Stewart, voor de beschaving, is wel uitgelegd als filmische verbeelding van de teloorgang van het patriarchale huwelijk (waarin vrouwen mooi kunnen zijn als ze boos worden, omdat ze toch niks te vertellen hebben) naar wat genoemd is het companionate huwelijk. Een "fifty- fifty deal", zoals Pat Boone zong, waar in man en vrouw gelijken zijn, weliswaar met onderscheiden taken, en met elkaar praten over cruciale beslissingen als een nieuwe aanbouwkeuken, kinde ren, en breuklijnen in zijn, en later ook haar, carrière.

Maar bij praten hoort liegen - en dat is óók het thema van deze film. Voorafgaand aan zijn flash back vraagt Stewart met een steelse blik aan Hallie toestemming om het ware verhaal over de dood van Liberty Valance uit de doeken te doen tegenover een journa list. Zij knikt en Stewart begint de uit eenzetting die, verwacht hij, zijn status als levende legende zal opblazen. En daarmee zijn loopbaan, immers ge bouwd op die status. Stewart doet dat misschien niet graag, maar hij vindt dat de waarheid gezegd moet worden - hij gelooft immers in wet en recht.

Als Stewart is uitgepraat verscheurt de editor zijn primeur. "This is the West', zegt hij. "When legend meets fact, print the legend.' Stewart wordt al genoemd als vice-president, en niets mag de mars der vooruitgang in de weg staan, zeker niet de feiten. De leugen is hier een noodzakelijke basis, niet alleen voor huwelijk en politiek, maar voor vooruitgang in het algemeen. Een gedeelde leugen. Aanvankelijk tussen Stewart en Wayne, maar nu ook tussen Stewart en de journalistiek. En natuurlijk tussen Stewart en Hallie, die van haar echtgenoot (man en vrouw zijn immers on speaking terms) weet hoe het werkelijk is gegaan. Sterker nog: ze heeft de leugen in het duel met Valance, bewust of niet, in de hand gewerkt. Toen Stewart, met colt in de hand en schort voor, de straat op ging om Va lance op te wachten, riep zij heimelijk Wayne te hulp.

Aan het eind van de film, weer in de trein terug naar het Oosten, maken de Stewarts plannen om, als zijn "Irrigatie- wet" eenmaal door het parlement is aanvaard (waardoor de wildernis ten slotte ook fysiek zal verdwijnen), zich te vestigen in Shinbone. Tevreden stopt Stewart een pijpje. Dan verschijnt de kruiperige conducteur, die hem vraagt of alles naar wens is. Want, zegt hij, "niets is goed genoeg voor de man die Liberty Valance heeft doodgeschoten'. Stewart en zijn vrouw zwijgen. Betrapt. Hij stopt zijn pijp weg, en beiden turen in gedachten verzonken voor zich uit. De trein rijdt uit beeld. Op naar de toekomst - die opeens niet meer zo mooi is als hij ooit leek. Dat is het onopgeloste dilemma van John Wayne's Amerika.