SINDS DE ROMEINSE TIJD houdt het recht zich vast aan concrete grootheden als ruimte en tijd. Deze oude zekerheden komen op de tocht te staan door Internet, met grote gevolgen voor de rechtshandhaving. "Staat zonder land" was de titel die de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid vorig jaar meegaf aan een rapport over de gevolgen van de moderne informatie- en communicatietechnologie voor het openbaar bestuur.

De raad signaleerde een proces van toenemende "deterritorialisering" waarin niet meer eenduidig valt vast te stellen op welk grondgebied een actor op een handeling kan worden aangesproken. De conclusie was "dat de aanname van een constant handelingsvermogen van de staat haar vanzelfsprekendheid verliest". Dat is niet alleen een zorg in het Koninkrijk der Nederlanden. Ook bij de Europese Unie in Brussel ziet men het verlies van greep op de virtuele wereld met lede ogen aan. Maar Brussel heeft een ei van Columbus: grootschalige filterprogramma's die de toegang tot schadelijk materiaal blokkeren, te installeren door de Internetindustrie zelf. Zelfregulering dus. Een aantal giganten in de nieuwe media heeft er wel oren naar, zo bleek op een conferentie in Brussel. Opmerkelijk is vooral de sanctionering die men in gedachten heeft: spelbrekers moeten worden geboycot door de grote zoekmachines die de motor vormen van surfen op het net.

ZELFREGULERING IS ook het toverwoord in de beleidsplannen van de Nederlandse regering voor wetgeving op de elektronische snelweg. Diezelfde regering heeft zojuist een speciale commissie geïnstalleerd om te adviseren over versterking van de "digitale grondrechten", de ontplooiing van het vrije burgerschap in de nieuwe elektronische wereld. Hoe valt dat te rijmen met krachtige filterprogramma's die de burger in feite onmondig maken? Het is helemaal de vraag of een dergelijke taak valt toe te delen aan commerciële organisaties. Er zijn nu al voorbeelden van filters die en passant websites over thema's als safe sex blokkeren. Dat lot trof zelfs "now.org", de homepage van de Amerikaanse vrouwenbeweging, meldt de jongste aflevering van het blad Net. Brussel zoekt het antwoord op de fundamentele vragen die de Internetfilters oproepen vooreerst in ontwijking. Deze vragen zouden niet relevant zijn omdat de filters niet door regeringen worden bediend maar door private ondernemingen. De rechten van de mens werken in de eerste plaats "verticaal", zoals dat heet. Zij zijn geschreven om de burger te beschermen tegen de overheid. Het is bepaald niet uitgesloten dat de grondrechten ook tussen particulieren gelden - de zogeheten "horizontale werking" - maar vanzelfsprekend is dat niet.

JUIST OP HET GEBIED van de moderne informatie- en communicatietechnologie verliest dit onderscheid snel aan betekenis. Bij de bescherming van de persoonlijke levenssfeer (privacy) werd aanvankelijk verschil gemaakt tussen de databanken van de overheid en de particuliere sector. Maar dat verschil verdwijnt in de nieuwe privacywet die op stapel staat. Informatie is macht en dan maakt het voor de burger weinig uit of die van staatswege wordt uitgeoefend of door particuliere varianten van machtsvorming.