Parlementaire Enquęte Bijlmerramp : eindrapport : 7.1 de ramp in de samenleving

Terug naar inhoudsopgave rapport
Terug naar Dossier Bijlmerenquête, NRC Handelsblad

Een ramp die de samenleving blijft bezighouden

De vliegramp Bijlmermeer is een ramp die tot nu toe niet is afgesloten door de samenleving. Zesenhalf jaar na dato moet een parlementaire enquêtecommissie antwoord geven op allerlei vragen die in de samenleving zijn blijven hangen. Er is behoefte aan adequate informatie. Zolang die er niet is, ontstaat op dit punt wantrouwen ten opzichte van de overheid. Dit komt tot uiting in een aantal zaken. In de eerste plaats gaan verhalen de ronde doen die betrekking hebben op achtergronden van de ramp.

In de tweede plaats blijven mensen met onbeantwoorde vragen zitten. Een deel van deze groep krijgt daardoor wantrouwen ten opzichte van alles wat met de overheid te maken heeft. Emoties zoals woede, onbegrip en het gevoel niet serieus te worden genomen stapelen zich op. Een ander deel van de mensen gaat zelf proberen antwoord te vinden op de vragen die openstaan. Dit is een gemêleerd gezelschap van mensen die vanuit hun maatschappelijke positie (journalistiek, politiek) op serieuze wijze onbeantwoorde vragen proberen op te lossen, tot mensen die allerhande complotten veronderstellen en daarvoor bewijs proberen te vergaren. Het gevoel, in meer of mindere mate, te maken te hebben met weerstand en tegenwerking bij overheden wordt veel geuit.

Speuren naar antwoorden

Voor enkelen wordt het speuren naar antwoorden bijna een dagtaak, waarbij een grote diversiteit aan onderwerpen wordt uitgediept. Dit heeft positieve en negatieve gevolgen. Het positieve is dat op een aantal onderwerpen heel duidelijk wordt gemaakt dat vragen vanuit de samenleving onvoldoende beantwoord zijn. Hierbij komt tevens naar boven dat door speurwerk enkele vragen wel beantwoord worden. Tenslotte is het mede aan deze groep mensen te danken dat de ramp en de slachtoffers niet zijn vergeten. Door hun inspanningen en het feit dat ze dit via de media onder de aandacht brengen, is de ramp op de agenda blijven staan.
De negatieve gevolgen bestaan er vooral uit dat theorieën die niet op feiten berusten, eveneens de weg naar de media kunnen vinden. Uit het onderzoek van de Commissie blijkt dat deze theorieën niet met feiten gestaafd kunnen worden. Er is door de jaren heen echter veel aandacht geweest voor allerlei verklaringen in relatie tot de vliegramp, ook voor de onjuiste verklaringen. Dat heeft nodeloze onrust en onzekerheid tot gevolg gehad, met een negatief effect op de gezondheidsklachten.

De bevolking in de Bijlmermeer

De samenstelling van de bevolking in de Bijlmermeer is zeer divers. Het betreft een sterk multiculturele gemeenschap en er is ook sprake van een aantal illegaal in Nederland verblijvende mensen. Dit gegeven was een bemoeilijkende factor in de fase van de rampenbestrijding (onder andere identificatie van omgekomenen). Hierover is in hoofdstuk 3 gesproken. Bij de verdere afwikkeling van de ramp in de periode erna geeft het andere problemen. De slachtoffers zijn veelal burgers die moeilijk wegen kunnen vinden om bijvoorbeeld de gezondheidsklachten van een grote groep aan de kaak te stellen. Waar is bijvoorbeeld de stem van de allochtonen? Waar wordt Pa Sem gehoord? Zoals uit de proloog blijkt, bestaat er angst om naar overheidsinstellingen te stappen. Opvallend is dat degenen die in de media aan het woord zijn, bijna allemaal autochtoon zijn, terwijl heel veel slachtoffers allochtoon zijn. De bestuurlijke en ambtelijke organisaties die met de ramp te maken hebben, zijn blijkbaar niet laagdrempelig genoeg voor deze bevolkingsgroep.

Beeldvorming in de media

Terugkijkend op de rol van de media in de afgelopen zesenhalf jaar is een tendens te bespeuren dat wel melding wordt gemaakt van de theorieën, maar dat er veelal geen afdoende toetsing plaatsvindt van het waarheidsgehalte of de waarschijnlijkheid. Opgemerkt moet worden dat deze toetsing niet altijd mogelijk is vanwege het ontbreken van voldoende en goede informatie. Hierdoor blijven beelden hangen bij burgers die niet afdoende worden weerlegd. Het is niet aan deze Commissie om een oordeel te hebben over de berichtgeving; wel over de manier waarop de overheid hierop reageert. In het vervolg van dit hoofdstuk zal hierop worden teruggekomen.

Perceptie van de ramp

Er is een groot verschil tussen de manier waarop betrokkenen tegen de ramp aankijken en de perceptie van de ramp door de overheid. Dat verschil in perceptie speelt niet zozeer ten tijde van de directe rampenbestrijding en berging maar in de periode daarna.
De slachtoffers van de vliegramp hebben, elk met hun eigen invulling, een bepaald beeld van de ramp. Of het nu gaat om hulpverleners die ziek zijn, of om mensen die vlak bij het inslagpunt woonden en hun huis moesten ontvluchten. Meestal is er de herinnering aan die eerste rampzalige momenten en de dagen daarna: beelden van een enorme vuurzee en van doden die worden geborgen. Vervolgens komt de ramp in de jaren daarna veelvuldig in het nieuws. Bij de één meer dan bij de ander ontstaan vragen en onzekerheden die allemaal zijn terug te voeren op 4 oktober 1992. Hoe de exacte beleving van individuele betrokkenen ook mag zijn, de gebeurtenis zelf met alle daaraan gekoppelde vragen wordt door veel betrokkenen als één geheel gezien.
Bij de overheidsinstellingen bestaat in de eerste weken een zelfde beeld als bij de betrokkenen: zo snel mogelijk zorgen voor rampenbestrijding, hulpverlening en berging. In de periode daarna verandert dit beeld. Eerst is er een periode waarin ad hoc wordt gereageerd op vragen. Al snel ontstaat de situatie dat de ramp niet meer in zijn geheel als een probleem wordt beschouwd. Steeds meer komen onderdelen van de vragen die overblijven bij verschillende instanties en departementen terecht. De context van de ramp verdwijnt hierdoor. In dit geval betekent dit dat de ramp als geheel, op bestuurlijk en ambtelijk niveau, niet meer bestaat. Het maatschappelijke probleem vliegramp Bijlmermeer is hierdoor echter nog niet opgelost.