Dossier Echelon

Nieuws

Wat is Echelon?

Nederland en Echelon

De EU en Echelon

Opinie

Documenten

Spionage floreert, ook na het einde van de Koude Oorlog. De toenemende afhankelijkheid van de samenleving van faxen, de elektronische snelweg en de mobiele telefonie maakten het werk van de inlichtingendiensten er alleen maar eenvoudiger op.

Door onze redacteur MARIE-JOSÉ KLAVER

ROTTERDAM, 7 FEBR. Slimme computerprogramma's (intelligent agents) spelen een sleutelrol bij het afluisteren van Europese burgers, politici, vakbonden en bedrijven door de Amerikaanse inlichtingendienst National Security Agency (NSA). Volgens een rapport van het Britse bureau Omega, dat in opdracht van het Europees Parlement werd opgesteld, tappen de Verenigde Staten stelselmatig al het Europese telefoon-, fax- en e-mailverkeer af.

Met technieken als statistische methoden, neurale netwerken en genetische algoritmes wordt informatie op trefwoorden doorzocht. Volgens Frank van Harmelen, deskundige op het gebied van kunstmatige intelligentie aan de Vrije Universiteit, zijn deze technologieÎn bij uitstek geschikt om agents te ontwikkelen die grote hoeveelheden tekst en spraak doorzoeken op relevante informatie.

Met statistische methoden kan gezocht worden hoe vaak bepaalde woorden (als "bomaanslag" of "cocaïne") voorkomen in berichten. Neurale netwerken zijn zogeheten zelflerende computerprogramma's. Na een paar oefeningen, waarbij de gebruiker telkens aangeeft wat het computerprogramma goed en fout doet, kan het neurale netwerk zelf gericht op zoek gaan naar bepaalde woorden of combinaties. Net als het menselijke brein leert het programma er steeds dingen bij en wordt het steeds slimmer, aldus Van Harmelen.

Met genetische algoritmes kunnen de beste computerprogramma's voor een bepaalde taak, bijvoorbeeld het filteren van informatie, gevonden en gecombineerd worden. Na een test worden de beste onderdelen van programma's geselecteerd en verwerkt in nieuwe software. Er heeft in principe een soort veredeling van programma's plaats met als doel hoogwaardige software te maken.

Volgens Van Harmelen is het zonder dergelijke technieken niet mogelijk wijs te worden uit de enorme brij gegevens die de NSA volgens het rapport aftapt. Zelfs met die modernste methodes kost het veel tijd en moeite om bruikbare informatie uit de berg van gegevens te halen, stelt hij.

Intelligent agent software kan ook gebruikt worden om profielen van personen te maken. Het rapport meldt dat het regime in Guatemala met zulke software een lijst opstelde van tegenstanders van het bewind die vermoord moesten worden. Het rapport citeert een Amerikaanse priester die Guatemala ontvluchtte, nadat hij had ontdekt dat hij op de lijst stond.

Het rapport meldt verder dat er in Europa systemen ontwikkeld zijn die netwerken traceren op grond van gegevens over wie met wie belt. Ook zijn er inmiddels programma's gemaakt die van vrijwel iedereen een profiel kunnen maken op grond van afgetapte gegevens. Deze kunnen ook met foto's en videomateriaal gecombineerd worden en zo'n 700 databanken tegelijk doorzoeken, volgens het rapport.

Door MENNO STEKETEE

AMSTERDAM, 7 FEBR. ,,Heren gluren niet in andermans brieven'', zei de voor malige Amerikaanse minister van Oorlog Henry Stimson. Dit moet een van de minst profetische uitspraken van de eeuw zijn, want spionage floreert als nooit tevoren.

Ooit bestond het gereedschap van geheim agenten hoofdzakelijk uit foto-apparatuur, maar naarmate de draadloze militaire communicatie steeds belangrijker werd, kwamen afluistertechnieken in zwang. Vooral signals intelligence (SIGINT) hebben een hoge vlucht genomen. Letterlijk, want het waren met name vliegtuigen en satellieten die het etherverkeer afluisterden.

In de loop van de Koude Oorlog verrezen op alle continenten Amerikaanse grondstations voor de ontvangst van berichten die waren onderschept door kunstmanen met exotische namen als Rhyolite, Moonpenny, Vortex en Jump seat. Behalve op veel plaatsen in de Verenigde Staten zelf, bevindt zich zo'n station bij Alice Springs in Australië, bij Bad Aibling in Duitsland, bij Misawa in Japan, en bij Menwith Hill in Groot-Brittannië. Ook Rusland, dat een hele familie Kosmos-satellieten in een baan om de aarde had draaien, houdt er nog steeds een grote afluisterpost op na in Cuba.

De satellieten werken met uiterst gevoelige antennes die de allerkleinste radio-energie nog kunnen opvangen. Om afluisteren tegen te gaan gingen alle partijen in de Koude Oorlog over op het gebruik van gerichte straalzenders. Dat is een systeem van hoge masten met antennes die gericht signalen moesten uitzenden naar ontvangers. Maar ook de zenders "misten' wel eens gedeeltelijk de antenne waarop ze stonden gericht, zodat spionage-satellieten de "gemorste' signalen konden ontvangen.

Nog afgelopen herfst lanceerden de VS een spionage-satelliet: de Trumpet. De kunstmaan is ontworpen om tienduizenden draadloze verbindingen af te luisteren. Trumpet, die wordt geproduceerd door elektronica-reus Hughes, heeft een antenne met een oppervlakte van meer dan een voetbalveld. Over de capaciteit van deze satelliet is - natuurlijk - niets bekend, maar Hughes produceert ook een civiele satelliet die, met een oppervlakte van slechts een tiende van een voetbalveld, 16.000 telefoonkanalen tegelijkertijd kan doorseinen.

Het nut van deze constellatie van satellieten bleef ook na het einde van de Koude Oorlog bestaan. Niet alleen was een diffuse veiligheidssituatie ontstaan waarin een vroegere vijand min of meer een vriend was geworden, maar ook het omgekeerde (vrienden die vijanden worden) was heel goed mogelijk.

Het brandpunt van de spionageactiviteiten verlegde zich naar het vergaren van economische informatie. Franse, Amerikaanse en Britse inlichtingendiensten maken daar niet eens een geheim van. ,,Het is nu de meest besproken kwestie binnen de inlichtingenpolitiek,'' zei voormalig CIA-directeur James Woolsey over het onderwerp toen spraakmakende berichten hierover in de pers verschenen. Franse geheim agenten zouden microfoons hebben geplaatst in de stoelen van de Concorde om de conversatie van Amerikaanse zakenlieden af te luisteren.

De Britse geheime dienst zou, toen Amerikaanse Stealth-vliegtuigen de vliegshow van Farnborough bezochten, de gelegenheid te baat hebben genomen om de effectiviteit van de eigen radarsystemen te beproeven. En Frankrijk zette vraagtekens bij de werkelijke taak van Amerikaanse U-2 spionagetoestellen die in het kader van missies boven het voormalige Joegoslavië op de Zuid-Franse vliegbasis bij Istres waren gestationeerd.

Nu de maatschappij zich gestaag digitaliseert en steeds meer burgers gebruikmaken van fax, Internet en mobiele telefoon, hebben de spionagesatellieten eigenlijk alleen maar meer geheugen nodig om ook het civiele verkeer af te tappen.

Dat dit al lange tijd gebeurt bleek begin jaren negentig, toen drie Iraanse geheim agenten de Iraanse oud-premier Sjapoer Bakhtiar in zijn ballingsoord Parijs hadden vermoord.

Het drietal was na de gelukte aanslag op weg gegaan naar het schuiladres: het Iraanse consulaat in GenËve. Aan de grens werden ze evenwel door de Zwitserse douane aangehouden - en onmiddellijk weer vrijgelaten, omdat nog niemand Bakhtiar had gevonden.

De Franse geheime dienst had echter inmiddels lont geroken en beluisterde daarop alle gesprekken die waren gevoerd vanuit openbare telefooncellen langs de snelweg tussen Parijs en GenËve. Daaruit bleek dat de voortvluchtigen vanuit zo'n cel in het Farsi om raad hadden gevraagd aan hun chef. De onderschepte berichten brachten de hele aanslag aan het licht.

Ook de Zwitserse autoriteiten raakten onlangs voor iets dergelijks in opspraak: al het GSM-verkeer bleek sowieso een half jaar te zijn opgeslagen. Waarmee overigens niet is gezegd dat al die gesprekken ook daadwerkelijk werden bestudeerd. Dat de Verenigde Staten vriend en vijand, burger en militair bespioneren, is dus niet bijzonder opmerkelijk: iedereen doet het. Of dat mag volgens nationale wetten is een ander verhaal.

De Amerikaanse activiteiten, waarop het rapport An appraisal of Technologies of Political Control van het Britse onderzoeksbureau Omega de aandacht vestigt, zullen in elk geval veiligheidskringen binnen de Europese Unie allesbehalve hebben verrast.

Volgens Statewatch - een Britse niet-gouvernementele organisatie die opkomt voor de naleving van burgerrechten in Europa - werken de Europese Unie en het Amerikaanse Federale Recherche bureau, FBI, gebroederlijk samen bij het opzetten van een mondiaal surveillance-systeem dat enorme hoeveelheden dataverkeer kan waarnemen.

Het project valt onder de noemers "criminaliteits-bestrijding" en "bescherming van de nationale veiligheid', maar volgens Statewatch is het systeem in staat om alle fax-, e-mail-, en telefoonverkeer vast te leggen en te analyseren. ,,Het Britse parlement, net als veel andere in de EU, is hierbij op grove wijze gepasseerd'', aldus de groepering.