Dossier Echelon

Nieuws

Wat is Echelon?

Nederland en Echelon

De EU en Echelon

Opinie

Documenten

Een slimme stofzuiger in de ruimte

Marie-José Klaver
Bestaat Echelon, een elektronisch spionage- netwerk dat wereldwijd telefoongesprekken, fax en e-mail onderschept? De Amerikaanse regering ontkent dat. Het Nederlandse kabinet weet het niet. Maar overal in Europa zijn politici ervan overtuigd. Deze week begonnen Europarlementariërs een onderzoek.

Wat doet een premier die zijn ministers niet vertrouwt? Vraag het Margaret Thatcher. De voormalige Britse premier wilde weten wat twee van haar ministers in haar afwezigheid bespraken. Daarom liet ze de bewindslieden afluisteren via het elektronische spionagenetwerk Echelon: alle telefoongesprekken van de ministers werden aan de hand van de juiste frequenties en trefwoorden onderscheiden van de rest van het afgetapte materiaal en op een speciale band gezet voor de Engelse inlichtingendienst Government Communications Headquarters (GCHQ).

De Canadese ex-spion Mike Frost, die bij dit spionagegeval betrokken was, vertelde dit in het Amerikaanse televisieprogramma 60 Minutes. Om welke ministers het ging, onthulde hij niet. Wel wist hij dat de Britse inlichtingendienst GCHQ zijn vingers niet aan de kwestie wilde branden omdat de ministers niet als staatsgevaarlijk werden beschouwd. Thatcher vroeg daarom de Canadese geheime dienst in 1983 om de conversaties van de ministers af te luisteren met behulp van het spionagenetwerk Echelon.

Echelon is een reusachtig elektronisch spionagenetwerk dat een groot deel van alle telefoongesprekken, faxen, telexen, e-mails en satellietcommunicatie in de hele wereld onderschept. Het is ontwikkeld door de Amerikaanse National Security Agency (NSA) en wordt geëxploiteerd door de overheden van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. Mike Frost beschrijft Echelon als ,,een reusachtige stofzuiger in de lucht die alles opzuigt''. Mogelijk interessante berichten worden onderschept door computers met behulp van trefwoorden als 'bom', 'aanslag' en 'wapens'.

In 60 Minutes legde Frost uit hoe ook onschuldige burgers het slachtoffer van de NSA kunnen worden. Een vrouw die het woord bombed gebruikte, werd jarenlang onterecht afgeluisterd. Haar naam en telefoonnummer kwamen in de NSA-database terecht omdat ze aan de telefoon zei dat haar zoon bombed (blunderde) tijdens een toneelstuk op school. ,,De computer spuwde dat gesprek uit. De analist wist niet zeker waar het gesprek over ging, dus om geen fout te maken, plaatste hij die vrouw op de lijst'', aldus Frost.

Staan er ook Nederlandse burgers op die lijst? Wordt hun privacy door Echelon bedreigd? En worden Nederlandse bedrijven het slachtoffer van economische spionage door de NSA? ,,Op die vragen zou ik graag antwoord willen hebben'', zegt het Tweede-Kamerlid M. Wagenaar (PvdA).'' Dit najaar houdt de Tweede Kamer een debat over Echelon.

Zesmaal hebben Kamerleden de afgelopen twee jaar vragen gesteld over het spionagenetwerk. Uit de antwoorden van de ministers van Binnenlandse Zaken, Buitenlandse Zaken en Justitie blijkt dat ze niet veel kennis hebben van het spionagenetwerk. VVD-minister van Buitenlandse Zaken Van Aartsen trekt zelfs het bestaan van Echelon in twijfel. Minister De Vries (PvdA) van Binnenlandse Zaken is daar ook niet van overtuigd. Hij vindt bovendien dat het de Amerikanen vrij staat Nederlandse communicatiemiddelen af te luisteren omdat de spionage niet op Nederlands grondgebied plaatsvindt. 'Het - al dan niet - bevoegd onderscheppen van Nederlands datacommunicatieverkeer door een ander land op diens eigen grondgebied levert (...) geen strafbaar feit op ter zake waarvan Nederland rechtsmacht bezit', aldus De Vries in antwoord op vragen van Wagenaar en haar partijgenoot Van Oven.

Terwijl de Nederlandse regering het bestaan van Echelon nog in twijfel trekt, lopen in Frankrijk, België, Italië en Denemarken al geruime tijd onderzoeken. Ook een onderzoekscommissie van het Europees parlement ging deze week aan de slag. Die zal onder meer de telecomwetgeving in de lidstaten van de Europese Unie onder de loep nemen en proberen een antwoord te vinden op de vraag wat technisch precies mogelijk is. De commissie heeft een Nederlandse vice-voorzitter, P. Plooij van de VVD. ,,Technisch is alles mogelijk. Wat mogelijk is, gebeurt.'' In openbare bronnen in het buitenland - documenten van de Amerikaanse regering, buitenlandse media - is trouwens al genoeg informatie over Echelon te vinden om aan te nemen dat het spionagenetwerk bestaat. In meeste genoemde landen is dat door ook overheidsfunctionarissen bevestigd.

Spijt

De Australische inspecteur-generaal van Informatie en Veiligheid Bill Blick, een van de hoogste inlichtingenambtenaren van het land, heeft recentelijk tegenover de BBC Australië's deelname aan het systeem bevestigd.

Blicks baas Brady, de directeur van de Australische geheime dienst Defense Signals Department, heeft in het Australische televisieprogramma Sunday zijn zorg uitgesproken over het feit dat tachtig procent van alle Australische telefoongesprekken, e-mails, faxen en telexen via Echelon naar de NSA wordt doorgestuurd.

Het Belgische Comité van Toezicht op de inlichtingendiensten, ingesteld om erop toe te zien dat de inlichtingendiensten zich aan de grondwet houden, heeft het bestaan van Echelon erkend in het jaarverslag van vorig jaar en burgers en bedrijven aangeraden om versleuteling (encryptie) te gebruiken om zich te wapenen tegen de Amerikaanse afluisterpraktijken.

J. Wiersma (PvdA), ook lid van de onderzoekscommissie van het Europees parlement trekt de wijze waarop versleuteling wordt gebruikt in twijfel. De meest gebruikte software is van Amerikaanse makelij. ,,De Amerikaanse regering heeft codes om in te breken in computerprogramma's'', zegt hij. ,,Ze zegt dat dit voor misdaadbestrijding is, maar daar kun je ook anders over denken. De Amerikanen hebben een ander gevoel voor privacy dan Europeanen.''Een belangrijke bron over Echelon is de Amerikaanse Margaret Newsham. Zij werkte van 1974 tot 1984 voor de NSA in dienst van een particuliere toeleverancier voor het Amerikaanse leger. Als systeembeheerder van Echelon installeerde ze software en configureerde ze de afluistercomputers. Terwijl ze in het Engelse Menwith Hill werkte, een van de belangrijkste afluisterstations in het Echelon-netwerk, was Newsham er getuige van dat de telefoongesprekken van de Amerikaanse senator S. Thurmond werden afgeluisterd. In een onlangs gepubliceerd interview met de Deense krant Ekstra Bladet zei Newsham, die in 1988 haar verhaal in een besloten zitting aan het Amerikaanse Congres vertelde, dat ze veel van de spionageactiviteiten van de NSA ongrondwettelijk vond. Ze zijn in strijd met het recht op privacy, zoals dat is vastgelegd in het vierde Amendement van de Amerikaanse grondwet. Newsham heeft er spijt van dat ze was betrokken bij het bespioneren van gewone burgers en politici.

De beste aanwijzing voor het bestaan van Echelon is trouwens de website van de NSA zelf. Daar prijst de inlichtingendienst, in 1952 opgericht om informatie te verzamelen over buitenlandse naties, een zelf ontwikkeld zoeksysteem voor talen en woorden aan. Het kan in een mum van tijd miljoenen documenten verwerken. De software kan in alle talen van de wereld thematisch verwante documenten clusteren en doorzoeken.

Mensenrechten

De wereldwijde spionage-activiteiten van de NSA staan sinds 1998 in de belangstelling. In dat jaar publiceerde de wetenschappelijke commissie STOA (Scientific and Technological Options Assessment) van het Europees Parlement het spraakmakende rapport An appraisal of the technologies of political control over de reikwijdte van Echelon. Aanleiding voor het onderzoek waren geruchten dat de NSA met behulp van Echelon de voorbesprekingen voor de GATT, de voorloper van de Wereldhandelsorganisatie, zou afluisteren.

In dat rapport schrijft de Britse onderzoeker Steve Wright dat de Verenigde Staten sinds het einde van de Koude Oorlog Echelon inzetten om met name burgers en bedrijven in Europa af te luisteren. Wright beschrijft hoe alle onderschepte communicatie uit Europese landen via een afluistercentrum in het Engelse Menwith Hill naar het hoofdkwartier van de NSA in Fort Meade wordt gestuurd.

De NSA schendt de mensenrechten door een ongeoorloofde inbreuk te maken op de privacy van burgers, vindt het Europees Parlement. Uit een juridisch onderzoek van het Scientific and Technological Options Assessment blijkt dat het aftappen van de NSA in strijd is met onder meer de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en de Europese Conventie voor de Rechten van de Mens. In beide verdragen wordt privacy als fundamenteel mensenrecht beschouwd, waarop alleen inbreuk mag worden gemaakt als er juridisch omklede redenen toe zijn.

De EU kan ,,geen afluistersysteem aanvaarden als dat niet voldoet aan de juridische normen van de lidstaten en als het de fundamentele principes in verband met de waarde van de mens schendt'', zei de minister van Binnenlands Bestuur Fernando Gomes van EU-voorzitter Portugal eind februari bij de presentatie van het tweede STOA-rapport over Echelon.

Volgens de schrijver van dit rapport, de onderzoeksjournalist Duncan Campbell, zou de Amerikaanse overheid Echelon gebruiken voor economische spionage. Het Europese bedrijfsleven zou miljarden euro's aan orders zijn misgelopen doordat de NSA concurrentiegevoelige informatie heeft doorgespeeld aan het Amerikaanse bedrijfsleven. De Franse minister van justitie Elisabeth Guigou beschuldigt de VS ervan dat het Franse elektronicabedrijf Thomson een order in Brazilië is misgelopen. Het Europese bedrijf Airbus zou dankzij de NSA een opdracht van zes miljard euro hebben verloren aan het Amerikaanse Boeing. Guigou heeft niet bekend gemaakt of ze behalve het rapport van Campbell nog andere bronnen heeft voor haar beschuldiging.

Happy jamming

De NSA 'luistert' ook internetgebruikers 'af', onthult Campbell in het rapport. Om haar doel te bereiken heeft de inlichtingendienst afluisterapparatuur geplaatst in de netwerken van een aantal grote providers. Ook zou de NSA afspraken gemaakt hebben met softwaremakers als Netscape en Lotus Notes om achterdeurtjes in te bouwen waardoor internetgebruikers worden afgeluisterd.

Campbell baseert zich op uitspraken van de als betrouwbaar bekend staande, voormalige NSA-spion Wayne Madsen, die zegt dat de inlichtingendienst al in 1995 bij negen internet exchanges (knooppunten in het internet-netwerk waar dagelijks miljoenen e-mails langskomen) kon afluisteren.

Uit protest tegen Echelon organiseerden netactivisten in oktober 1999 een Jam Echelon Day. Als alle internetgebruikers een e-mail met ten minste vijftig verdachte trefwoorden zouden sturen, zou Echelon verstopt raken, was de gedachte. Enkele suggesties van de initiatiefnemers van het digitale protest: Oklahoma City, militia, FBI, terrorist, handgun, rifle, delta force, constitution, Mossad, bomb, Waco, Davidian, George Bush, Bill Clinton, Hillary. De dagen voor het protest wenste men elkaar op internet happy jamming toe. Technici als de gerenommeerde versleutelingsexpert Bruce Schneier denken dat Echelon te slim is om vast te lopen door e-mails met trefwoorden. Duncan Campbell denkt dat het protest niets heeft uitgehaald omdat de NSA gewend is aan ruis in het systeem.

Zullen alle onderzoeken ervoor zorgen dat burgers die gehecht zijn aan hun privacy weer rustig kunnen slapen? Is het voor onderzoekers en politici in Europa mogelijk om Echelon volledig te doorgronden? ,,Nee'', zegt Jelle van Buuren van het Amsterdamse Buro Jansen & Jansen, dat opkomt voor de privacy van burgers. ,,Dat kan alleen als de brandkasten van de inlichtingendiensten opengaan. Dat kan natuurlijk niet.'' De enige mogelijke oplossing die hij ziet, is het sluiten van internationale verdragen. ,,Zo kun je denken aan het afschaffen van bepaalde internationale spionage of grenzen aan de spionage stellen.''

Is dat mogelijk? Van Buuren: ,,De inlichtingenwereld is per definitie een moeilijk terrein. Het zal lastig zijn, maar er zijn ook internationale afspraken over het klimaat gemaakt. Het lijkt me dat hier dan ook afspraken over gemaakt kunnen worden. Het gaat om een groot belang: privacy.''

Europarlementariër Wiersma hoopt dat het onderzoek waaraan hij meewerkt, zal leiden tot voorstellen voor internationale afspraken. ,,Al vraag ik me af of de Amerikanen daar op zullen reageren.''

Met medewerking van Henriëtte Smit