NIEUWSSELECTIE  
  KORTE BERICHTEN  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

In: Amsterdam, Nederlands Filmmuseum (t/m 9/10); Rotterdam, Lantaren/Venster (26/9 t/m 30/10); Middelburg, Festival Nieuwe Muziek (t/m 19/10). Takemitsu: geen filmmuziek

Door KASPER JANSEN
Geen denigrerender kwalificatie in de serieuze klassieke muziek dan de term 'filmmuziek'. Die staat meestal voor slappe melodieuze muziek, op zijn best geschreven als stijlcitaten van beroemde componisten, flarden zonder begin en eind, door de regisseur naar believen onder de beelden gezet en weer weggedraaid. 'Filmmuziek' is muziek die wel een zeker nut heeft en stilte verjaagt, maar waarnaar je vooral niet bewust moet luisteren.

Toru Takemitsu, de in februari van dit jaar op 65-jarige leeftijd overleden Japanse componist, is een van de weinige makers van filmmuziek die zich ver boven zulk soort negatieve kwalificaties verheft. De films waarvoor hij de muziek schreef zouden zonder juist zíjn muziek niet het belang hebben gehad dat ze nu hebben. Takemitsu verwierf niet alleen wereldfaam als componist van muziek voor Japanse films, waarvoor hij - voor het eerst! - typisch Japanse muziek componeerde. Hij was tegelijkertijd in Japan èn in het westen een vooraanstaande avantgardist, die net als de eind vorig jaar overleden Koreaan Isang Yun kwam tot een synthese tussen de oosterse en de westerse muziek. Hij gebruikte ook de musique concrète, het niet gecomponeerde muzikale equivalent van wat in de beeldende kunst het 'objet trouvé' of de 'ready made' is.

De komende weken wordt in Amsterdam, Rotterdam en Middelburg een festival met tal van films en concerten gewijd aan het werk van Takemitsu. De ironisch aandoende titel 'Music for the millions' is hier een serieus eerbetoon: Takemitsu ondersteunde in de jaren '60 en '70 met zijn muziek op beslissende wijze een artistieke opwaardering van de Japanse film, die mede daardoor een wereldwijde verspreiding kreeg.

Takemitsu schreef vanaf 1956 de muziek voor meer dan negentig films. De door Charlotte Zwerin in 1994 nog kort voor zijn dood gemaakte documentaire Music for the Movies: Toru Takemitsu geeft een uur lang een indrukwekkend beeld van zijn werkwijze. Takemitsu verklaart zichzelf, zegt een voorliefde te hebben voor hardheid, ruwheid en directheid en legt uit dat hij streeft naar maximale expressie.

Japanse regisseurs vertellen op on-Japans openhartige wijze over de jonge Takemitsu ('Hij leek op Jean-Louis Barrault met diarree'), hoe hij werkte, zich met alles bemoeide, aanwezig was bij opnamen, aanwijzingen gaf, adviseerde bij de montage, altijd uit op soberheid en indringendheid die hij met zijn muziek nog eens kwadrateerde.

Een van de beste voorbeelden van de fascinerende werking die Takemitsu's muziek kan hebben is een scène in De vrouw in het zand van Teshigahara. We zien een gevecht tussen de vrouw en de man en horen Japans slagwerk. De muziek is geen illustratie van het beeld, ook geen verheviging van wat we zien. Het ritmisch alsmaar feller wordende slagwerk is de oorzaak van het gevecht, het vuurt de strijd aan. De muziek is niet ondergeschikt aan het beeld, maar is net als bij opera juist de veroorzaker van wat we zien.

Takemitsu was eigenlijk tegen natuurlijk geluid in films, hij wilde dat zo veel mogelijk terugdringen, hij liet zijn muziek de functie van de geluiden van de werkelijkheid overnemen met een sterk vergrote hevigheid, zoals in Kurosawa's Ran. We zien beelden van een oorlog die zonder natuurlijk geluid en met het beluisteren van Takemitsu's muziek een onwerkelijk effect hebben. Dan is het stil - Takemitsu's effectiefste 'muziek' - en ondergaan we de dodelijke spanning van de dreigende nieuwe aanval. Dan is daar die aanval: geweren barsten massaal los. Dat geweld werkt dan als muziek, musique concrète.