In Japan is Johannis de Rijke nog altijd een beroemdheid. In Nederland herinnert alleen een sober graf aan zijn bestaan.

Danielle Pinedo

BEZOEKERS VAN begraafplaats Zorgvlied in Amsterdam zullen het graf, gelegen aan de zuidzijde tegenover twee innig verstrengelde berken, waarschijnlijk niet snel opmerken. Zowel de zerk (van Belgisch hardsteen) als het opschrift ('familiegraf') is opvallend sober van aard. Even sober als het calvinistische levensmotto van de overledene: hard werken, eerlijkheid en eenvoud. Wie was Johannis de Rijke (1843-1913) en wat heeft hij met Japan te maken?

Veel, denkt Zorgvlieds chef onderhoudsdienst P. van Velthuizen, die ieder jaar een twintigtal Japanse hoogwaardigheidsbekleders naar het graf van de Nederlandse waterbouwkundige leidt. Ze komen voor ,,een boeddhistische ceremonie, inclusief kranslegging en kniebuigingen''. Maar waarom De Rijke zo wordt vereerd in Japan? Hij grinnikt. ,,Al sla je me dood.''

Ook in De Rijkes geboorteplaats Colijnsplaat (Noord-Beveland) weet men weinig over de man te melden. ,,Iets met water'', stamelt een betrapte gemeentewoordvoerder. Maar wat precies kan hij niet vertellen. Eén ding weet hij zeker: de Zeeuw is ,,heel beroemd'' in Japan. Er strijken met grote regelmaat groepen Japanners in Colijnsplaat neer om De Rijkes geboortehuis te bezichtigen. ,,Zonder resultaat'', zucht hij, want ,,niemand weet precies waar het staat.'' Tot onvrede van de ontstelde bezoekers.

In Japan wordt Johannis de Rijke meer dan driekwart eeuw na zijn dood nog altijd op handen gedragen. In de kustplaats Nagoya werd een levensgroot standbeeld voor hem opgericht. In Kaizu, vlakbij de rivier Kiso, verrezen een uitkijktoren en een museum, ter meerdere eer en glorie van de Zeeuw. Zijn naam werd vereeuwigd in Japanse schoolboeken, films en toneelstukken. Studenten bestuderen zijn leven en werk. En in Kaizu wordt jaarlijks een Johannis de Rijke-roeiwedstrijd gehouden.

,,Japanners zijn De Rijke nog dagelijks dankbaar voor zijn bijdrage aan hun waterwerken'', aldus een medewerkster van de Japanse ambassade in Den Haag.

Pieter de Rijke noch zijn vrouw Anna Catharina Liefbroer had kunnen bevroeden dat hun zoon het zo ver zou schoppen. Zelf waren zij van eenvoudige komaf; hij was aannemer van dijkwerken, zij was huisvrouw en moeder van zeven kinderen. Toch had De Rijke sr. van meet af aan grootse plannen met zijn zoon. Een universitaire opleiding kon de Zeeuw niet betalen, maar met behulp van een bevriende waterstaatsingenieur - Jacobus Lebret - kon de jonge Johannis worden bijgespijkerd in de waterbouwkunde.

Met resultaat. In 1865 werd De Rijke door de Amsterdamsche Kanaal-Maatschappij aangesteld als opzichter voor de bouw van de Oranjesluizen bij Schellingwoude - een veeleisend project, dat zeven jaar later succesvol werd afgerond.

De Rijkes chef, Cornelis van Doorn, moet onder de indruk zijn geweest van zijn werknemer. Niet alleen kreeg de jonge opzichter gaande het project een salarisverhoging van ruim acht gulden, maar na de voltooiing van de Oranjesluizen vroeg Van Doorn - die inmiddels in Japan werkte - De Rijke mee te werken aan een ontwerp voor de haven van Osaka. Ditmaal niet als bouwopzichter, maar als 'ingenieur in Japanse dienst', een functie die hem een jaarsalaris van 350 yen opleverde - een veelvoud van zijn toenmalige loon. De Rijke nam de uitnodiging aan en vertrok met vrouw en kinderen naar Japan. Hij zou er dertig jaar blijven.

Volgens Japanners heeft Osaka zijn reputatie van goed bereikbare zeehaven grotendeels aan De Rijke te danken. De Zeeuw ontwierp voor de ingang van de baai twee strekdammen, waardoor (stoom)schepen de haven veiliger in en uit konden varen. Ook de hogedrukwaterleiding in die stad is van zijn hand. Later volgden ontwerpen voor de havens van Niigata, Mikuni, Tokio en Yokohama. De Rijke verdiepte zich verder in het verval van Japanse rivieren als de Kiso, Ibi en Nagara en de daaruit voortvloeiende wateroverlast; hij introduceerde oer-Hollandse technieken als kribben en oeverversterkingen van rijshout.

Maar zijn kroonjuweel is de bouw van een groot tunnelkanaal van het Biwameer naar Kyoto. Het leverde hem begin deze eeuw de prestigieuze Orde van de Heilige Schat (tweede klasse) op. ,,Zijn bijdragen aan de waterstaat in ons land zijn niet te tellen'', aldus de motivering van de keizer, die De Rijke en zijn vrouw regelmatig verwelkomde in zijn paleis.

Ook de bewoners van Colijnsplaat zijn er langzaam van doordrongen geraakt dat De Rijke meer eer toekomt dan een grafsteen. In 1998 werd een speciale stichting voor hem in het leven geroepen en dit jaar, op 5 december - zijn geboortedag - wordt een kopie onthuld van het standbeeld in Nagoya, in het havengebied van Colijnsplaat. ,,Johannis krijgt eindelijk een gezicht'', aldus initiatiefneemster Arianne Albregtse. ,,Hij verdient het.''

Bron: Stichting Johannis de Rijke en 'In een Japanse stroomversnelling' van L.A. van Gasteren, H.J. Moeshart, H.C. Toussaint en P.A. de Wilde dat in april bij uitgeverij Walburg verschijnt.