In: 28 theaters

Sovjet-held in Europese film over Stalingrad

Door BIANCA STIGTER
De Tweede Wereldoorlog zorgde in de Sovjet-Unie voor een paar veel bezongen helden die met het communisme in de vergetelheid aan het raken zijn, zoals de soldaat Aleksandr Matrosov, die in 1942 een Duits machinegeweer met zijn lichaam blokkeerde, en de scholiere Zoja Kosmodemjanskaja, een partizane die door de Duitsers werd opgehangen.

Over zo'n held, van wie niet meer te beoordelen is in hoeverre zijn daden door de propagandamachine werden bedacht of waar gebeurd zijn, is nu toch weer een film gemaakt; geen Russische, maar een Duits/Engels/Iers/Amerikaanse, die werd geregisseerd door een Fransman, Jean-Jacques Annaud. Enemy at the Gates gaat over Vassili Zaitsev, een held die zich makkelijker naar de moderne westerse maatstaven van oorlogsheld laat plooien dan Kosmodemjanskaja of Matrosov. Zaitsev was een herder uit de Oeral die zich tijdens de slag om Stalingrad als scherpschutter bewees. Annaud, die eerder onder meer In the Name of The Rose en Seven years in Tibet regisseerde, maakte over hem zowel een gelikte als onhandige kostuumfilm.

Het begin van Enemy at the Gates vraagt om een vergelijking met Spielbergs Saving Private Ryan, dat in 1998 met een ongekend realistische weergave van D-Day de nieuwe standaard voor oorlogsfilms werd. Annaud laat zien hoe een groep Russische soldaten onder zwaar Duits geschut via de Wolga Stalingrad bereikt en legt de nadruk op dingen die in de Sovjetpropaganda niet aan bod kwamen: het tekort aan geweren en de grote kans om door eigen troepen te worden gedood. Toch is het begin van zijn film minder aangrijpend. Waarschijnlijk speelt daarbij naast Spielbergs technische meesterschap mee dat Annaud geen gebruik kan maken van de directe relatie tussen personages en publiek waar Spielberg in eigen land maar ook in de rest van het westen, op kon teren.

Na de grootscheepse opening concentreert Annaud zich in Enemy op de strijd tussen een paar individuen. Het is een voor de handliggende keuze, omdat een film waarin goed tegen kwaad strijdt, het stramien waaraan Annaud zich wil houden, niet zo gemakkelijk op de oorlog tussen twee dictaturen valt toe te passen. Van de politiek is alleen een schmierende Bob Hoskins als Nikita Chroesjtsjov overgebleven. Een aantal clichés lijkt Annaud wel met de Sovjet- en ouderwetse Amerikaanse propaganda te delen. Zaitsev, de eenvoudige held uit de klasse der arbeiders en boeren (Jude Law) vindt aan Duitse zijde een aristocratische scherpschutter (Ed Harris) tegenover zich en aan Russische zijde een joodse intellectueel (Joseph Fiennes). De aristocraat is door de Duitsers speciaal naar Stalingrad gestuurd om Zaistev uit te schakelen. De intellectueel bombardeert Zaistev eerst in de pers tot held en wordt daarna zijn rivaal op het liefdespad.

Enemy at the Gates is nog het best te pruimen als Annaud zich concentreert op de strijd tussen de twee scherpschutters en je de context kunt vergeten. Op het laatst vechten de twee hun strijd uit in een pittoresk platgebrande fabriek, waarin ook nog eens stukken glas zo terecht zijn gekomen dat de tegenstanders elkaar erin weerspiegeld kunnen zien. De slag om Stalingrad wordt zo voortvarend teruggebracht tot de blikken uit de mooie ogen van Jude Law en Ed Harris.