Slimme film noir mist persoonlijkheid

Door HANS BEEREKAMP

Krap twee jaar na het winnen van een Tiger Award in Rotterdam voor zijn knappe low-budget film noir Following presenteerde de 29-jarige Engelsman Christopher Nolan zijn Hollywooddebuut Memento, in veel opzichten een memorabele film.

Memento is niet de eerste film, waarvan het verhaal achterstevoren verteld wordt, en evenmin is het de eerste film over een man die zijn kortetermijn-geheugen kwijt is, en die je daarom bijna alles wijs kunt maken. De combinatie van beide virtuoos uitgevoerde scenariotrucs is uniek, en werpt een nieuw licht op de genreconventies van de film noir. Bovendien is het een film over de vraag naar wat een identiteit is, welke eigenschappen van een persoon een feitelijk gegeven zijn, en welke het resultaat van al dan niet correcte deducties.

De hoofdpersoon van Memento (Guy Pearce) pleegt aan het begin van de film een moord, die - zoals bijna alles wat hij doet - gemotiveerd wordt door op de rand van een polaroidfoto door hemzelf neergekrabbelde informatie. Maar ook al staan de geheugensteuntjes en instructies daar in zijn eigen handschrift, dat betekent nog niet dat ze correct hoeven te zijn. Dat blijkt wel bij het terugvolgen van het spoor, wanneer veel mensen listig gebruik blijken te maken van de afhankelijkheid en goedgelovigheid van Pearce.

Het gegeven past niet alleen bij het genre van de film noir, waarin dingen nooit blijken te zijn wat ze aanvankelijk lijken, je kunt zelfs volhouden dat in geen enkel ander filmgenre zo'n soort film gemaakt zou kunnen worden. Na de letterlijk achterstevoren gefilmde moord aan het begin en het langzaam verbleken van een polaroidfoto, wordt alleen nog de volgorde van de scènes chronologisch omgedraaid, maar verloopt elke afzonderlijke scène wel van voren naar achteren. Om die reden moeten de scènes op zichzelf staan, en steeds verklaard worden uit de direct eraan voorafgaande (in de film dus: direct erop volgende) scène. Zo'n serieel scenario kennen we eigenlijk alleen uit de film over de privé-detective, die bij voorbeeld een briefje in de handen van een lijk vindt, dat verwijst naar een bar, waar hij gearresteerd wordt door een politieman die hem vertelt dat hij naar het strand moet gaan, enzovoorts. Bovendien is de afspraak in zo'n film dat niemand te vertrouwen is.

Christopher Nolan, die het scenario voor Memento schreef naar een verhaal van zijn broer Jonathan Nolan, werkt de plot voorbeeldig af, en gebruikt als enige variatie op het strakke schema flashbacks in zwart-wit over een andere man met geheugenverlies, die de hoofdpersoon zich wel herinnert, van voor zijn fatale ongeluk. Ook die constructie is hecht doortimmerd en consequent. Nolan is onder de jonge generatie filmregisseurs het beste jongetje van de klas.

Het enige dat ontbreekt in zijn film zijn rafelrandjes, niet totaal geperfectioneerde details, waardoor je ook nog eens van zijn film zou kunnen gaan houden. Nu is het een kil mechaniek, een bewonderenswaardige proeve van bekwaamheid, een eindexamenfilm cum laude. Er zit meer in verstopt dan je na een keer kijken direct kunt overzien, maar ik heb mezelf geen moment betrapt op de behoefte een tweede keer te gaan kijken. Daarvoor is meer vereist dan slimheid en elegantie, namelijk persoonlijkheid en verleidingskunst. Als Nolan zich die eigenschappen ook weet toe te eigenen, dan wordt hij de Hitchcock van de 21ste eeuw.