In: Filmmuseum, Amsterdam, dagelijks tot en met 20 maart. Informatie en reserveringen, tel (020) 58 91 400

Asta Nielsen is een coole verleidster

Door HANS BEEREKAMP
Het motto 'Het eeuwig romantisch verlangen' bij een programma van het Filmmuseum, gewijd aan zes vrouwelijke sterren van de Europese stille film (mannen waren in die tijd nog geen ster, maar acteur) dekt de lading niet helemaal.

Eerder verwijst het naar het vorige Filmmuseumprogramma over vroege Italiaanse diva's, kronkelende femmes fatales. Dit keer komen de Noord- Europeanen aan bod, met de nadruk op de destijds almachtige Duitse filmindustrie, met uitlopers naar Scandinavië en Frankrijk. De relatief onbekende Suzanne Grandais (1893-1920) is helemaal een vreemde eend in de bijt. Maar een samenhangende, informatieve presentatie van het vroege Europese sterrensysteem lijkt niet het doel van dit programma. Het beoogt vooral een alibi te creëren om mooie en interessante oude films in nieuwe conserveringen of met onverwachte muzikale begeleiding te presenteren. Alleen al de vertoning van de tot nu toe meest complete versie (44 minuten, de oorspronkelijke versie van een uur wordt als verloren beschouwd) van Erdgeist (1923) maakt het evenement de moeite waard.

Niet Louise Brooks, die Frank Wedekinds creatie Lulu vertolkte in Die Büchse der Pandora (1929) blijkt de uitvindster te zijn van de coiffure die haar beroemd maakte, maar Asta Nielsen in Erdgeist. In 1923 waren de critici slecht te spreken over het theatrale karakter van de verfilming van Wedekinds toneelstuk door toneelregisseur Leopold Jessner. Op ruim een kwart eeuw afstand is de film, zelfs in de verminkte versie, een fascinerende mix van Duits filmexpressionisme, avantgardistische aankleding en een imposante rol van de oorspronkelijk Deense Asta Nielsen (1881-1972), alom beschouwd als de eerste grote Europese ster. Nielsen staat voor de zelfstandige, verdorven vrouw die mannen angst inboezemt. Zie hoe zij oude buikige heren, die macht over haar willen uitoefenen, als een slang omkringelt, in een woest gestileerd balletkostuum. Het is volstrekt duidelijk waar Nielsen haar nog steeds magische reputatie aan te danken heeft: een moderne verleidster, eerder cool dan romantisch.

Haar belangrijkste tegenhangster in de Duitse film van de jaren '10 was Henny Porten (1890-1960), een kittige deerne type Doris Day of Meg Ryan. Naturel acterend als meisje-van-hiernaast kan men zich nog wel haar charme voorstellen, maar als Porten komedie gaat spelen, en nadrukkelijk olijk in de camera blikt (Die beiden Gatten der Frau Ruth, 1919), dan wordt ze onuitstaanbaar. Naast de verplichte nummers Greta Garbo (1905-1990) en Marlene Dietrich (1901-1992) brengt het Filmmuseum Lil Dagover (1887-1980) onder de aandacht. Vaak getypeerd als 'femme de nulle part' kon Dagover kameleontische rollen spelen in uiteenlopende films. Haar filmografie vermeldt belangrijke titels als Fritz Langs Harakiri (1919) en Der müde Tod (1921), en Robert Wiene's startsein voor het expressionisme Das Kabinett des Dr. Caligari (1919). Waar zij echt vandaan kwam, interesseerde in de begindagen van het sterrensysteem niemand. Het meest waarschijnlijk heette Dagover Martha Seubert en werd ze op 30 september 1887 in het Javaanse Pati geboren als dochter van een Nederlandse bosopziener.