Tbs-behandelaars krijgen deze week een training in het herkennen van psychopaten, om vast te stellen wanneer therapie zinloos is. Een nieuwe test.

Door onze redacteur MARGRIET OOSTVEEN

AMSTERDAM, 20 FEBR. Ze hebben charisma en een al te groot gevoel voor eigenwaarde. Schuldgevoel kennen ze niet, zich inleven in anderen kunnen ze niet. Maar het grootste probleem is dat ze pathologisch liegen. Daarover leek men het eens gisteren, tijdens de eerste dag van een internationaal symposium over psychopaten in Amsterdam, georganiseerd door de Vrije Universiteit en het ministerie van Justitie. Hulpverleners uit tbs-klinieken zullen er de komende dagen worden getraind in het gebruik van een test, waarmee kan worden vastgesteld hoe psychopatisch iemand is en vooral: of het zinvol is nog door te gaan met een behandeling in tbs.

Psychopathie heb je in gradaties en niet alle psychopaten worden crimineel - tijdens het symposium wordt serieus gepleit voor meer onderzoek naar de manipulaties van psychopaten op het werk. Maar criminele psychopaten vormen wel de categorie die de forensische psychiatrie de meeste hoofdbrekens kost. Omdat ze zo goed liegen is het bijzonder moeilijk vast te stellen of je als psychiater iets uitricht.

Dat blijkt als de Canadese professor Stephen Hart, één van de meest vooraanstaande experts ter wereld op het gebied van psychopaten, vertelt over de schaarse onderzoeken die naar de behandeling van criminele psychopaten zijn gedaan. Die studies hebben een griezelige uitkomst: psychopaten die in een kliniek behandeld waren, bleken daarna meer delicten te plegen. Sterker: juist de psychopaten die tijdens hun behandeling het meest vooruit leken te gaan, pleegden daarna opnieuw delicten. Ze hadden briljant gesimuleerd.

"Nooit kun je zeker weten of de behandeling van een psychopaat succesvol is", zegt Hart na zijn voordracht. "Maar met de test kun je wel vaststellen hoe slecht iemand te behandelen is."

De test is tien jaar geleden ontwikkeld in Canada. Een herziene versie, de PCLR-test (Psychopathy Checklist Revisited) wordt inmiddels in veel landen gebruikt. Ook is een speciale variant voor jeugdigen ontwikkeld. Op basis van observaties, dossieronderzoek en gesprekken met familieleden (niet met de patiënt zelf, vanwege hun leugenachtigheid), doorlopen behandelaars een lange lijst met risicofactoren. Die variëren van crimineel gedrag op jonge leeftijd tot impulsief gedrag en superioriteitsgevoelens.

"Het is een schitterende methode om naast het klinisch oordeel van de psychiater een onafhankelijk oordeel te vellen", zegt Hjalmar van Marle, tbs-adviseur van minister Korthals van Justitie. "De Canadese collega's claimen dat de recidivecijfers van deze groep met de PCLR-test kunt halveren. Het leek dus zinvol de test ook hier uit te proberen."

De recidivecijfers gaan omlaag, omdat onbehandelbare psychopaten dankzij de test beter opgespoord kunnen worden - om ze nooit meer vrij te laten. In Nederland, waar 15 20 procent van de tbs-gestelden na vrijlating opnieuw een ernstig geweldsmisdrijf pleegt, zouden ze terecht komen op de zogenoemde longstay. Dat is een tbs-afdeling voor onverbeterlijke criminelen met een stoornis die niet meer terug mogen keren in de maatschappij. Omdat ze toch zinloos is, wordt de behandeling er tot een minimum teruggebracht. Op dit moment heeft alleen tbs-kliniek Veldzicht in het Overijsselse Balkbrug een longstay, maar een 'werkgroep beleidsvisie tbs', waar Van Marle deel van uitmaakt, beraadt zich voor het ministerie over uitbreiding. Hoeveel van de circa 1.300 tbs-gestelden in Nederland in aanmerking komen voor de longstay? "We hebben directeuren van tbs-klinieken daarover geënquteerd", zegt Van Marle. "Zij dachten dat gemiddeld tien procent van de tbs'ers daarvoor in aanmerking komt." Ze kunnen psychopatische trekjes hebben, maar Van Marle schat dat het aantal "geheide" psychopaten in Nederland twintig dertig personen telt. "Dat zijn tenminste de personen die ik in de twintig jaar dat ik in de tbs werk steeds weer tegenkom."

Justitie hoopt met de PCLR-test juist op de onbehandelbare "grijze groep" meer greep te krijgen. Van Marle: "Met de test zou je kunnen beslissen dat iemand na zes jaar tbs zonder progressie op de longstay terechtkomt." Dat is ook een stuk goedkoper dan een tbs- plaats, beaamt Van Marle. "Justitie wil tbs effectiever toewijzen." En stelden ambtenaren op het departement drie jaar geleden niet voor de tbs maar helemaal af te schaffen? Van Marle: "Daar is geen sprake van. Tbs zit steviger in het zadel dan ooit."

De PCLR-test is een momentopname. Van Marle hoopt dat gestoorde criminelen, als de proef slaagt, straks ten minste drie keer worden getoetst: "Voordat ze voor de rechter verschijnen, tijdens de tbs- behandeling en als een proefverlof in zicht komt."

Hij erkent dat daaraan risico's kleven. "Als iemand bij de eerste test voor 99 procent als een psychopaat scoort, loop je de kans dat een rechter hem meteen levenslange celstraf geeft omdat tbs toch zinloos wordt geacht." Daar is Van Marle fel op tegen: "Ik werd heel boos toen de rechter eind jaren '90 de moordenaar van de Amsterdamse fietsenmaker Wind weigerde tbs te geven, omdat de dader daarvoor niet gemotiveerd was. Ik heb Korthals toen geschreven dat we die kant beslist niet opmoeten."