Amerika telt twee miljoen gevangen. Hoe is het met diegenen die geen enkele kans hebben het daglicht ooit nog op eigen gelegenheid te zien?

Door onze correspondent MARC CHAVANNES

JARRATT 17 FEBR. De cel is duister en de kijkgaatjes zijn zo klein dat je vlakbij moet staan om iets te zien. Het is even schrikken. Vijf centimeter verder fonkelen twee ogen in een zwart gezicht. "We hebben bezoek", sist de stem van de enige bewoner.

Eenheid D draagt sinds kort een naam, om de gevangenen een gevoel van identiteit te geven. Alleen hangt het bordje waarop 'Odyssee' staat buiten. Dit is de gevangenis in de gevangenis. Eenzame opsluiting is voor gevangenen die andere gevangenen naar het leven staan. Of straf hebben.

"Ik moet hier negen dagen zitten", zeggen de twee ogen. "De bewakers hebben me verlinkt. Ze kunnen me hier houden zo lang ze willen." Hoe lang zit hij al vast? "Te lang. Een paar jaar". Wat deed hij vóór hij werd veroordeeld? "Ik wilde op reis, naar Kenia". Hoe komt hij de dagen door? "Ik lees, Baldwin, W.E.B. DuBois." En zonder overgang, hij heeft hier geen bezoek: "Wat kan je voor mij doen?"

Op de binnenplaats staan enkele hoge, gietijzeren kooien. Hoofdbewaker Dave Garraghty spreekt van 'individual recreation yards'. Daar worden de 192 inwoners van Eenheid D gelucht. Laatst hadden er twee, die elkaar niet kenden, samen in zo'n kooi gezeten. De ene gevangene was zonder aanleiding de andere naar de keel gevlogen. Bewakers voorkwamen de wurging ternauwernood en vroegen de dader wat hij wilde. "Het leven uit die sonovabitch persen." Volgens de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch zitten deze gevangenen 23 uur per dag alleen in hun cel. Velen hebben astronomische straffen uit te zitten, in de orde van 148 of 276 jaar. In Virginia, waar het Greensville Correctional Centre nabij Jarrat ligt, kent het strafrecht sinds enkele jaren een regel dat bij zware misdrijven waar niet de doodstraf op staat minimaal 85 procent van de straf moet worden uitgezeten zonder kans op vervroegde invrijheidstelling. Wie dan voor verschillende misdrijven zwaar is gestraft, heeft geen enkele kans het daglicht nog op eigen gelegenheid terug te zien. Vandaar het bij bewakers gevreesde verschijnsel 'prison rage', niets ontziende razernij, waar gevangenen én bewakers het slachtoffer van kunnen worden. Het ontbreken daarvan is het enige pluspunt van hun verblijf in Greensville voor twee Afrikaans Amerikaanse jongemannen uit Washington DC. Zij zitten met tachtig of honderd collega's in de gemeenschappelijke zit- en kaartruimte van een 'middelzware' eenheid. Zij stellen zich voor als Rick en Tony.

"Hier zijn minder steek- en moordpartijen. In de Lawton gevangenis in Washington, die nu dicht is, was je je leven niet zeker." DC heeft hen eerst in Ohio ondergebracht en nu in Virginia, een staat die sinds 1995 een zo energiek programma van cellenbouw heeft uitgevoerd dat nu ongeveer 3300 logés uit andere staten onderdak hebben. Dat levert 22.500 dollar per persoon per jaar op, 75 miljoen voor het totaal. Dat bedrag kan gouverneur Gilmore goed gebruiken sinds hij de kiezers heeft willen behagen met een geleidelijke afschaffing van de autobelasting.

Greensville lijkt op een vliegveld met zes torens en enige lagen prikkeldraad er omheen. Een architect kan er niet bij betrokken zijn geweest toen het complex tien jaar geleden werd opgetrokken, maar een Russische collega noemt het luxueuzer dan een doorsnee legerbasis in zijn vaderland. Greensville werd gebouwd voor 1700 mensen; het zijn er 2900 plus 300 in een bijgebouw. Tachtig procent van alle gevangenen in deze grootste gevangenis van Virginia zit vast wegens drugsbezit of misdrijven die verband houden met drugshandel. Veel staten in de Verenigde Staten hebben de laatste jaren de strijd tegen drugs en zware misdrijven aangepakt met zwaardere straffen en beperking van vervroegde vrijlating. De totale gevangenisbevolking in het land is nu rond de twee miljoen: de grootste ter wereld na Rusland. De bouw van nieuwe complexen gaat door. Ook particuliere bedrijven hebben deze markt ontdekt en zijn op de beurs solide proposities. De staatsdienst gevangenissen van Virginia is met 17.000 man een van de grootste werkgevers, goed voor 15 procent van de werkgelegenheid bij de staat. Critici spreken over het 'prison-industrial-complex'.

Op een gang in de ziekenboeg van Greensville ligt een rij jonge mannen in lage dekstoelen. Met draden en slangetjes zijn zij verbonden aan een batterij medische techniek. Zij bladeren door aan flarden gelezen tijdschriftjes terwijl zij een nierdialyse ondergaan. Aids en hepatitis tieren welig. In '96 heeft een grote schoonmaak onder het personeel een eind gemaakt aan een drugskartelletje dat werd geleid door een bewaker. De nieuwe hoofdbewaker Dave Garraghty zegt nu: "De gevangenen runden hier de tent." Ook enkele gevangenen zeggen desgevraagd dat de gevangenis 'schoon' is, maar de gevangene die als distributeur destijds de politie hielp het systeem op te rollen, zei vorig jaar in gesprek met The Virginian-Pilot dat hij nog via de tamtam hoort dat alles te koop is. Hij 'zit' overigens twintig mijl verderop. Ron Angelone, die de gevangenis-directie van de staat Virginia leidt zegt: " De Amerikaanse media vinden het heerlijk te schrijven dat wij in Virginia sadistisch en wreed zijn. Dat is niet waar. De gezondheidszorg is hier beter dan buiten de gevangenis. Wij voeren de wet uit en bieden de burger veiligheid tegen de best mogelijke prijs."