In: Rialto, Amsterdam; Lantaren/Venster, Rotterdam; Haags Filmhuis; Filmcentrum Poelestraat, Groningen; Lux, Nijmegen

Jafar Panahi maakt indruk met aanklacht tegen onvrijheid vrouwen

Onverbloemd meesterwerk uit Iran

Door HANS BEEREKAMP
The Circle begint en eindigt met een rechthoek, een kader in het filmkader. Met een klap gaat het luik van een witte deur open, en in de opening verschijnt het eerste van de vele vrouwengezichten in de film, die omlijst zijn door een sluier. "Gefeliciteerd, het is een dochter!", zegt de verpleegster achter het luik.

De oude vrouw aan onze kant van de rechthoek raakt in paniek. Dat kan niet waar zijn, de schoonfamilie zal een scheiding aanvragen. Ze rent de straat op, en geeft het estafettestokje in deze rondedans van Iraanse vrouwen over aan drie meisjes bij een telefooncel. Zij komen net uit de gevangenis, en verschuilen zich voor elke geüniformeerde man.

De derde film van regisseur Jafar Panahi, die in zijn eerste twee kinderfilms De witte ballon en De spiegel kleine meisjes op zoek naar een identiteit portretteerde, is een vernietigende aanklacht tegen het gebrek aan vrijheid voor vrouwen in zijn vaderland. De uiteraard onder grote problemen tot stand gekomen Iraans-Italiaanse coproductie, die vorig jaar de Gouden Leeuw won in Venetië, is in Teheran niet te zien.

Westerse kijkers, die in alle recente Iraanse films zochten naar maatschappijkritiek, hoeven over de boodschap van The Circle niet meer te twijfelen. Nog beter nieuws is het feit dat Panahi zijn verhaal glashelder, met realistische middelen en bovenal abstracte precisie vertelt. Het scenario maakt een cirkel rond, en eindigt bij het luik, dat toegang blijkt te geven tot een gevangenisziekenhuis. Maar de film is ook een spiraal, want de vrouwen die elkaar opvolgen zijn zich in toenemende mate bewust van hun onvrijheid, en trotseren steeds lucider de regels.

De meeste vrouwen zoeken naar een plek om een sigaret te roken, wat hen op straat niet wordt toegestaan. De laatste, opgepakt wegens straatprostitutie, steekt in de politiebus uitdagend op. Naast de cirkel en de spiraal definieert Panahi steeds bewust van de randen van zijn filmkader. Een reproductie van een schilderij van Van Gogh representeert het paradijs, en de meest dramatische gebeurtenissen (lichamelijke mishandeling, het met een man een trap opgaan en met een handvol geld terugkomen) blijven buiten beeld.

The Circle is een zeldzaam voorbeeld van een politiek explosieve, door en door humane film, die tegelijkertijd mede door zijn schijnbaar simpele constructie naar abstractie streeft. Het is het voorlopige hoogtepunt van de stormachtige bloei, stilistisch en inhoudelijk, van de onafhankelijke Iraanse cinema, waarin steeds de grenzen, ook letterlijk die van wat de camera in beeld brengt, van fictie en werkelijkheid, afgetast werden. Maar het is, zoals het een meesterwerk betaamt, geen ingewikkelde film.

Ook als eerste kennismaking met de Iraanse cinema van schijn en ontsluiering, van bedrieglijke eenvoud, zou Panahi's film uitstekend voldoen. Het is niet waarschijnlijk dat er na een eventuele liberalisering in Iran ooit nog zo'n film gemaakt zal worden.