Rotterdam vrijplaats voor spirituele films

Door HANS BEEREKAMP
ROTTERDAM, 31 JAN. Een oude jezuïet loopt door een lange kloostergang. De camera die hem op de voet volgt, zwenkt halverwege even naar een raam en onthult een door de felle zon zwaar overbelicht tuinlandschap. Dan keert de camera terug bij de achterkant van G.C.M. Pijnenborg SJ, en volgt hem door het trappenhuis naar beneden, in tegenlicht. Dan loopt de hoofdpersoon opnieuw door een lange gang, in omgekeerde richting en stapt de tuin in. In de volgende scène poseert de geestelijke naast een boom, terwijl een groep ganzen achter hem langs stuift. Ze worden opgejaagd door een man met een baard, in wie de toeschouwer Jan Willem van Dam herkent, de regisseur van de documentaire.

Is De geestelijke verovering van de wereld nog wel een documentaire? De kans dat de eergisteren door het International Film Festival Rotterdam in wereldpremière vertoonde film ooit een officieel documentairefestival haalt, of de Nederlandse publieke televisie, of dat Van Dam (Dokkum, 1962) subsidie krijgt van het Nederlands Fonds voor de Film, moet zeer klein geacht worden. Zijn voor 40.000 gulden in eigen beheer geproduceerde film doet namelijk van alles wat niet hoort, volgens de deskundigen. Belichting, kadrering, montage, cameravoering en het parmantige gedrag van de regisseur in beeld tarten de heersende opvattingen over kwaliteit, maar het portret van zijn voormalige leraar Nederlands is wel een film met een ziel én met een rigide structuur. Adembenemend zijn de rechtlijnigheid en de sereniteit van de wereld die Van Dam in zijn film verovert. Daarin zitten oude mannen van God aan lange tafels met geblokte kleedjes onder abstracte schilderijen en praten over literatuur of religie. Ook de sloten en door bomen omzoomde landwegen doen aan Mondriaan denken, of Peter Struyken. Zo'n kwetsbare, maar uit het hart komende spirituele film kan in Nederland alleen nog op het Rotterdamse festival terecht. Gelukkig durft men daar nog de nek uit te steken met films die het risico lopen slecht begrepen te worden.

Ook al is zij bekender dan Jan Willem van Dam, Chantal Akermans laatste film, La captive vrij naar Marcel Prousts La prisonnière, zal hier evenmin verder komen dan het Rotterdamse festival. Toch is het een van haar meest consequente en vormvaste speelfilms sinds lang. Samen met Eric de Kuyper, met wie Akerman al bij haar allereerste films samenwerkte, schreef zij een aangenaam, politiek incorrect scenario over een geobsedeerde liefdesrelatie, tussen een man en een vrouw die grote afstand tot elkaar bewaren. Zij hebben ieder een eigen slaapkamer, en de vrouw vraagt aan de man wanneer hij bereid is haar te ontvangen. Maar hij is afgunstig op haar vriendinnen, op het bestaan van een vrouwenwereld, waar hij geen deel aan heeft. La captive vereist geduld van de kijker, en inlevingsvermogen in een niet meer direct herkenbare relatie. Wie dat op kan brengen wordt beloond met een bijzondere ervaring, waarop ook de titel De geestelijke verovering van de wereld van toepassing zou kunnen zijn.