In: Rialto, Amsterdam; Lantaren/Venster, Rotterdam (vanaf ma); Haags Filmhuis; 't Hoogt, Utrecht; Filmcentrum Poelestraat, Groningen; Lux, Nijmegen

Michael Haneke verkent filmtaal in lange, ongecoupeerde scènes

De Europese toren van Babel

Door HANS BEEREKAMP
De proloog van Code inconnu, de eerste Franse film van de Oostenrijkse regisseur Michael Haneke, laat eloquent gebarende dove kinderen zien. De meeste kijkers zullen echter niet verstaan wat ze zeggen, want de vertaling wordt niet bijgeleverd.

De gemakkelijkste lezing van Haneke's film, die als ondertitel draagt Récit incomplet de divers voyages (Onvolledig verslag van verschillende reizen), is dat Europa een toren van Babel is geworden, waar in hoog tempo versmeltende (sub)culturen elkaar niet meer begrijpen, omdat ze verschillende communicatiesystemen hanteren. De tweede scène, een ononderbroken camera-instelling van acht en een halve minuut, vertelt zo'n verhaal van fatale misverstanden. Een jonge boerenzoon is van huis weggelopen en zoekt zijn in Parijs wonende schoonzuster op, een actrice (Juliette Binoche). Zij heeft geen tijd, want ze moet repeteren voor een film, maar geeft hem de toegangscode van haar appartement. De jongen koopt een croissant en gooit het verfrommelde papiertje in de handen van een bedelares. Een Afrikaanse voorbijganger spreekt hem daarop aan, en er ontstaat een handgemeen, waarbij de politie ingrijpt. Het incident heeft verschillende gevolgen voor alle betrokkenen, die Haneke stuk voor stuk, veelal in virtuoze zogeheten plans séquence zonder montage in kaart brengt, om ten slotte weer te eindigen bij de dovenklas, waar de voorbijganger leraar blijkt te zijn.

Maar Code inconnu is niet alleen een briljant betoog over communicatie, over de blik op de wereld van een boer die zijn vee doodt, illegale Roemeense vluchtelingen, een fotograaf in Kosovo en een Malinese taxichauffeur. Het is ook een film over film, over de illusie van fictieve beelden, die zelfs ongemonteerd niet per se de waarheid hoeven te vertellen. Elementen uit alle eerdere films van Haneke keren terug: een wrede, onontkoombare moord op een toevallig slachtoffer (Funny Games), het slachtpistool uit Benny's Video en de puzzelstructuur van 71 Fragmente einer Chronologie des Zufalls. Het meeste effect sorteert Haneke's tour de force wanneer je tevoren niet weet wat er te gebeuren staat, en welke scènes behoren tot de speelfilm waarin de actrice een rol vertolkt. De kilte die Haneke vaak wordt verweten, omdat hij niet expliciet positie kiest en onprettige gebeurtenissen presenteert als onderdeel van een noodlotsmechaniek, wordt op de een of andere manier verzacht door zijn afstand tot de Franse cultuur. De Parijse personages worden met meer mededogen bezien dan de Oostenrijkse in Haneke's vorige films, die soms triomfantelijk leken in hun wreedheid. Opnieuw is Haneke's boodschap: kijk eens wat een ellende er is, maar ook: kijk eens, er is nog Zivilcourage, en niet alles is zo erg als het op het eerste gezicht lijkt. Dat een Afrikaan een slechter tafeltje krijgt in een restaurant dan hij gereserveerd heeft, hoeft niet uit racisme voort te komen, en niet elk kind dat op de balustrade van een balkon klimt, valt naar beneden. Bewondering wekt vooral de totale beheersing door Haneke van de filmtaal. Met zijn cameraman Jürgen Jürges construeerde hij schitterende, schijnbaar alledaagse spektakelscènes, die soms bijna documentair lijken, maar waarin niets aan het toeval overgelaten wordt. Zonder twijfel is Haneke op dit moment een van de meest interessante Europese filmauteurs, die in Frankrijk, waar hij kortgeleden de opnamen voltooide voor de verfilming van een roman van Elfriede Jellinek, nog beter tot zijn recht lijkt te komen dan in de haat-liefde-omhelzing met zijn vaderland.