Retrospectief in Filmmuseum, Amsterdam, tot en met 10 januari

Aleksandr Sokoerov: onnavolgbaar hypnotiseur

Door HANS BEEREKAMP
Negen lange films van Aleksandr Sokoerov (provincie Irkoetsk, 1951) werden in de afgelopen tien jaar in Nederland uitgebracht. De enige filmregisseur die dat aantal overtreft is Woody Allen, en toch is de naam van Sokoerov zelfs onder cinefielen niet heel bekend.

Bijna alles van Sokoerov werd ondanks de geringe belangstelling voor zijn werk naar Nederland gehaald door een inmiddels verdwenen distributeur, die de kopieën aan het Filmmuseum naliet. Dat is dan ook de aanleiding tot het omvangrijke retrospectief op het werk van de onnavolgbare Russische filmer, waarin opgenomen de Nederlandse premières van recente videodocumentaires als Dolce (over de Japanse schrijver Toshio Shimao) en The Knot (over Aleksandr Solzjenitsyn).

Het woord 'documentaire' is nauwelijks van toepassing op Sokoerovs trage en schimmige beelden, begeleid door impressionistische geluidscomposities. In Dolce valt pas na een tijdje op dat de Russische en de Japanse stemmen geen dialoog met elkaar voeren, maar dat de Russische stem ongeveer vertaalt wat er in het Japans gezegd wordt.

De nog min of meer verhalende stijl van Sokoerovs speelfilms Dagen van duisternis (Dnie zatmenia, 1988) en Madame Bovary (Spasi i sochrani, 1990) heeft allengs plaatsgemaakt voor een permanente hypnose, die meer op prijs wordt gesteld door videoprogrammeurs van musea voor beeldende kunst dan door de filmwereld. Met zijn leermeester Tarkovski heeft Sokoerov niet veel meer gemeen, of het zou de dominantie van spirituele waarden moeten zijn. Sokoerov zei eens dat de enige functie van kunst is om de ziel voor te bereiden op de dood.

Ondanks het festivalsucces van zijn recente films Mother and Son (Mat i syn, 1997) en Moloch (1999) is Sokoerov in de marge van de filmkunst terechtgekomen, zoals grootmeesters van de experimentele film als Stan Brakhage of Michael Snow. Hij zorgt niet meer voor controverse, zoals aan het einde van de jaren tachtig, toen Sokoerov strijd moest leveren met de naweeën van de Sovjet-censuur. Sokoerov is geaccepteerd als een metafysische hemelbestormer, die zijn eigen plaats heeft in de canon, maar die je als filmliefhebber net zo goed links kunt laten liggen. Het siert het Filmmuseum nog eens een poging te wagen om zijn films als samenhangend oeuvre te presenteren aan een breder publiek, maar het is tegen de klippen van de tijdgeest op.