In: Het Ketelhuis,Amsterdam; Springhaver, Utrecht

Als schrijver leven naast Thomas Bernhard

Door BIANCA STIGTER
Een paar weken geleden zond de NPS Scheppen gaat van au uit, een documentaire over het maken van De omweg, na Kracht en Wildgroei de derde speelfilm van Frouke Fokkema.

Het videodagboek is gemaakt door de actrice Tamar van den Dop, die in de film de hoofdrol speelt. Uit de documentaire blijkt dat De omweg gebaseerd is op enkele gebeurtenissen in het leven van Fokkema, waarover ze eerder al een toneelstuk schreef. De film gaat over Fokkema's ontmoeting met de Oostenrijkse schrijver Thomas Bernhard, bij wie ze op bezoek ging toen ze, omstreeks 1980, na een mislukte liefde en een miskraam een tijdje geiten ging hoeden in de Pyreneeën. De documentaire vertelt niet of de film, waarin Fokkema Joanna heet, ook in details de werkelijkheid navolgt. Soms lijkt het voor even zeker dat dat niet zo is. Na haar miskraam trekt Joanna bijvoorbeeld boos bloemen stuk in een tuin. "Ze wil alles wat mooi is kapot maken", zegt Fokkema daarover in de documentaire voor de opname van deze scène beginnen. Het lijkt een al te nette, literaire verbeelding van een vrouw die een miskraam moet verwerken. Maar in De omweg speelt Van den Dop deze scène wel alsof haar personage zich daarvan bewust is. Joanna is een vrouw die haar eigen leven bewust vorm geeft, alsof ze het als een boek of een film ziet. Als ze door de vader van het ongeboren kind wordt verlaten, loopt ze bijvoorbeeld huilend de zee in en acteert vol overgave dat ze niet meer weet hoe het verder moet. Fokkema heeft van deze levenshouding achteraf in ieder geval een van de onderwerpen van haar film gemaakt. In elke omgeving blijkt dat Joanna haar leven het liefst acteert, maar dat ze soms niet zo tevreden is met de rol die ze voor zichzelf heeft verzonnen. Aan het geiten hoeden blijkt ze bijvoorbeeld weinig plezier te beleven. Pas als de geiten allemaal geslacht worden, zijn ze voor haar weer interessant; dan kan ze medelijden poseren. Joanna wil zelf schrijver worden, maar het is onthullend hoe ze die wens formuleert. Ze zegt: "Ik wil als een schrijver léven." De Amerikaanse schrijfster Toni Morrison kan over mensen als Joanna schrijven zonder dat ze vervelend of bespottelijk worden; zij doet haar lezers soms beseffen hoezeer ze op hen lijken. Fokkema is daar in De omweg niet in geslaagd. Haar Joanna is een onuitstaanbaar wicht. Ook voor Thomas Bernhard maakt de film geen goede reclame. De paar kreten die er in de film van zijn werk overblijven zijn nogal nietszeggend. Ook door de fletse vormgeving en de uit de lucht vallende moordscène, is De omweg uiteindelijk een schamele verbeelding van iets dat voor een, misschien twee mensen van grote betekenis is geweest.

Af en toe krijgt Joanna in haar theatrale streven wel iets aandoenlijks, en dan is De omweg tegelijkertijd mild en vilein. Voor haar eerste afspraak met Bernhard koopt Joanna een Dirndl, maar ze weet zelf eigenlijk niet zo goed wat deze geste moet betekenen. Bang zit ze met de in de jurk opbollende borsten op haar hotelbed.