In: 22 theaters

Lars von Trier maakt musical over de betovering van musicals

Vingers dansen op een handpalm

Door DANA LINSSEN
Dancer in the Dark, de op het Filmfestival Cannes bekroonde nieuwe film van Lars von Trier, begint al voordat de film begint met een ouderwetse ouverture en zingt nog door, lang nadat hij is afgelopen.

De functie van die ouverture moet niet worden onderschat. Terwijl de door popzangeres en hoofdrolspeelster Björk gecomponeerde muziek klinkt, krijgen je ogen de kans om aan het duister te wennen en lijkt het cinemascopekader nog breder te worden dan de muren van het theater en word je als het ware de film ingezogen. Lars von Trier houdt ervan om zijn toeschouwers zo te hypnotiseren. In zijn vroege film Europa (1991) deed hij het letterlijk, door verteller Max von Sydow de seconden te laten aftellen voordat de film begon. In zijn laatste twee speelfilms Breaking the Waves (1996) en Dogma-boegbeeld The Idiots (1998) dwingt hij die overgave ook af door de door Robby Müller gehanteerde, rusteloos het beeld aftastende digitale videocamera. In sommige scènes in Dancer in the Dark werden wel 100 van die dv-camera's gebruikt. Die documentair aandoende stijl contrasteert met melodramatische en tragische thema's als liefde, overgave en opoffering, wat van de als musical vertelde Dancer in the Dark het grootse sluitstuk maakt van een trilogie over onbaatzuchtige vrouwen. In Breaking the Waves en in mindere mate The Idiots gaf dat thema mij een ongemakkelijk, zelfs geërgerd gevoel, omdat de afstand tussen het thema en de boodschap van de film nihil was. In Dancer in the Dark versterkt en vergemakkelijkt de combinatie van een kunstmatige musicalwereld, een tranentrekkende geschiedenis, een zwiepzwap cameravoering en de gewoonte om emoties via muziek en montage te laten vertolken en minder door acteurs en mise-en-scène de identificatie juist. Het is alsof Von Trier al vanaf het begin een pact met de toeschouwer sluit. Alsof hij het erin wil wrijven dat dat in Zweden nagebouwde Amerika van de jaren vijftig, waar de Tsjechische immigrante Selma (Björk) in een metaalverwerkingsfabriek genoeg geld hoopt te verdienen voor een dure oogoperatie, die moet voorkomen dat haar zoon, net als zij, op termijn blind zal worden, natuurlijk niet echt is. Dat hij ook wel weet, net zoals ieder weldenkend mens, dat Selma's trots en onvermogen om hulp aan anderen te vragen of te ontvangen ridicule obstakels zijn. Maar wel realistische obstakels.

Hoewel de bij aanvang van de film al bijna blinde Selma graag vlucht in de grote Hollywoodmusicals die de Amerikaanse Droom van een nieuwe wereld representeren, is Dancer in the Dark zelf meer een ode aan de Oostblokmusical, met z'n zang- en dansnummers waarin het stampen van machines en de cadans van rijdende treinen op de rails de hypnotiserende metronoom van diezelfde musicaldroomwereld zijn. In Selma's wereld klinkt overal muziek en is dus overal ontsnapping mogelijk.

Dancer in the Dark is zelf ook een korte cursus musicalkijken. Niet alleen repeteren Selma en haar vriendin Kathy (Catherine Deneuve) in hun vrije tijd een amateurversie van die musical aller musicals, The Sound of Music, ook bezoeken ze samen de bioscoop om de Ziegfield-meisjes te zien dansen. Daar vertelt Selma dat zij als kind graag vals speelde en de bioscoop voor het laatste lied verliet, zodat de film voor eeuwig door kon gaan, een scène die een onontkoombaar einde vooruitschaduwt. Daar ook, speelt zich lang vóór dat einde, dat warme tranen lang laat stromen, de warmste scène van de film af. Selma is dan al echt blind, en Deneuve treedt op als explicator, maar houdt daar na verstoord gesis van de overige bezoekers mee op. Dan danst zij met haar vingers de choreografie in de palm van Selma's hand, vouwt hem dicht, geeft er een kus op en legt dit geschenk terug in de schoot van haar vriendin. Het is een moment dat zich onttrekt aan de zelfbewuste manier waarop Lars von Trier zijn film presenteert. Toch is dat cinefiele bewustzijn over de werking van filmische middelen en genres zelf, hetgene wat mij nog het meeste aan Dancer in the Dark ontroerde. Meer dan de direct naar je strot grijpende misère, of de slim-manipulatieve manier waarop Von Trier je emoties bespeelt. Dancer in the Dark is geen musicalpastiche of -parodie, maar een perfecte musical over de bijzondere betovering en louterende werking die musicals kunnen hebben. Met zoveel postmoderne verwarring zit er nog maar één ding op: je genadeloos laten meeslepen!