In: 9 theaters

Superieure nonchalance in vederlicht en tragisch debuut van regisseur Spike Jonze

Pretpark in de hersenpan van een beroemdheid

Door HANS BEEREKAMP
Sam Mendes en Alan Ball zijn niet de enige voor een Oscar genomineerde debutanten in de categorieën 'regie' en 'origineel scenario' van wie we nog veel zullen horen.

American Beauty mag dan in beide categorieën Being John Malkovich verslagen hebben, ook de film van regisseur Spike Jonze en scenarioschrijver Charlie Kaufman is een feestelijke verrassing, in een jaar dat rijk blijkt te zijn aan oorspronkelijke en subversieve Amerikaanse films van nieuwe talenten.

Ook Being John Malkovich is een film die zich niet gemakkelijk laat omschrijven, en al zeker niet in een voor de hand liggend hokje geplaatst kan worden. Het gegeven is absurd, maar Kaufman en Jonze kozen niet voor een komische of surrealistische aanpak. Integendeel, de ver van de werkelijkheid verwijderde ontwikkelingen worden volstrekt realistisch verteld, en niet uitgemolken, met een constant ontroerend tragische ondertoon. Je kunt in het verhaal van een aan lager wal verkerende poppenspeler (John Cusack), die zijn vingervlugheid te gelde moet maken als archivaris op een kantoor, natuurlijk een parabel zien over het wrede lot van creatieve talenten, die zichzelf slecht weten te verkopen. Een dergelijke interpretatie wordt ondersteund door het feit dat de poppenspeler gebukt moet lopen door het kantoor, waar het plafond tot slechts 1 meter 60 reikt, en door zijn verliefdheid op een uitgekookte collega (Catherine Keener), die hem misbruikt om snel veel geld te verdienen. Ze exploiteert Cusacks magie: per ongeluk heeft hij een geheime gang ontdekt, die regelrecht leidt naar de binnenkant van John Malkovich' hersenpan. Wie er doorheen kruipt, kan precies vijftien minuten deel uitmaken van het bewustzijn van een beroemd acteur. En belandt daarna met een harde plof in de berm van een tolweg.

Alles is te koop, zelfs Andy Warhols 'fifteen minutes of fame', zou de moraal kunnen luiden van deze anti-kapitalistische interpretatie van Being John Malkovich. Maar het is een reductionistische duiding, want de film heeft veel meer te bieden dan een politieke boodschap. Het is ook een tragedie over de teloorgang van een huwelijk, want Cusack hoeft weinig meer te verwachten van zijn vrouw (Cameron Diaz), die meer om dieren geeft dan om mensen. En Keener (ook genomineerd voor een Oscar) weet het laconieke materialisme van haar personage zo charmant te brengen, dat je geen masochist hoeft te zijn om Cusacks verliefdheid na te kunnen voelen.

De ongerijmdheden in Kaufmans scenario, dat alleen aan het slot van de film enigszins de weg kwijt raakt, worden zo vanzelfsprekend gedebiteerd, dat lastige vragen tijdens het kijken naar Being John Malkovich niet eens de kans krijgen de toeschouwer parten te spelen. Ook de veelal hun eigen imago ondermijnende acteurs (de verlopen en rafelige Cusack, de slonzige wereldverbeteraarster Diaz en de glasharde Keener) laten zich meezuigen in de bizarre wereld van regisseur Jonze, een vermaarde maker van videoclips en fotograaf, die ook een rolletje speelde in de oorlogsfilm Three Kings. Malkovich sugggereert met grote overtuigingskracht verbazing in deze film, waarin hij tot op zekere hoogte zichzelf mag spelen.

Het aardigste van Being John Malkovich is nog wel de vederlichte toon, de nonchalante vanzelfsprekendheid en zelfverzekerdheid. Het lijkt wel of zo'n film zichzelf maakt, zonder bestudering van het handboek van de scenariokunst. De makers en de acteurs moeten ook veel plezier gehad hebben bij de productie, die de gangbare wetten van een succesfilm met voeten treedt. Elke bizarre ontwikkeling in het verhaal lijkt geïmproviseerd, elke scène lijkt de acteurs te overvallen, alsof er ter plekke bedacht wordt hoe het verder zal gaan. Het meest hilarische en visueel verbijsterende moment dient zich aan, wanneer John Malkovich via de geheime tunnel zijn eigen bewustzijn binnenstapt en daardoor een soort van kosmische kortsluiting veroorzaakt. Het universum wankelt, de apocalyps is nabij. En toch twijfel je niet aan de logica en de consistentie van het scenario.

Het gaat goed met de Amerikaanse film, de creativiteit van de nieuwste generatie scenarioschrijvers en regisseurs laat zich niet insnoeren door marketing-overwegingen. Misschien houdt het publiek juist daarom zo hartstochtelijk van films als American Beauty en Being John Malkovich.