In: 20 theaters.

Overrompelend filmdebuut van theaterregisseur Sam Mendes

Meditaties bij een zakje in de wind

Door HANS BEEREKAMP
In de wekelijks door de Internet Movie Data Base bijgehouden top-250 van beste films aller tijden prijkt American Beauty sinds kort op de tweede plaats, achter The Godfather, maar voor Casablanca, Citizen Kane en Star Wars.

Het zijn dus niet alleen de filmcritici en - naar verwachting binnenkort - de leden van de Academy of Motion Picture Arts and Sciences, die het filmdebuut van de Engelse theaterregisseur Sam Mendes met loftuitingen overladen, maar ook de gewone bioscoopbezoekers. Met die reputatie in het achterhoofd kan American Beauty bijna alleen maar tegenvallen, en toch is dat nauwelijks het geval.

Je zou kunnen zeggen dat het door Steven Spielbergs innovatieve studio DreamWorks geproduceerde American Beauty een pijnlijke boodschap voor een breed publiek verteerbaar maakt. Het is de boodschap die eerder verkondigd werd in onafhankelijke producties als Todd Solondz' Happiness of David Lynch' Blue Velvet, over het morele faillissement van het traditionele gezin en de materialistische schijnwereld van suburbia. Het scenario van de eveneens debuterende televisieauteur Alan Ball werd door de gelauwerde toneelregisseur Mendes gelezen als een absurde zwarte komedie, maar tot zijn eigen verbazing, zo blijkt uit een interview in Sight & Sound, werd American Beauty in de montage iets anders: een serene oefening in spiritualiteit en een troostrijke verkenning van Zen-achtige schoonheid. Het 'overkwam' Mendes mede door de voortreffelijke acteerprestaties, de lege decors, de magische muziek van Thomas Newman en vooral het sublieme camerawerk van Conrad L. Hall.

Op het eerste gezicht lijkt de titel American Beauty te slaan op de door modelechtgenote Annette Bening dwangmatig bijgehouden rozentuin of op de blonde cheerleader Mena Suvari, een Lolita die Kevin Spacey, de vader van haar boezemvriendin, het hoofd op hol brengt. Maar die interpretatie is te plat-ironisch: Mendes en Ball zoeken ook naar echte schoonheid, zoals de buurjongen (Wes Bentley) die met zijn videocamera tracht vast te leggen. Eindeloos kan hij kijken naar het beeld van een in de wind fladderende lege plastic zak. Dat voor een Hollywoodfilm ongebruikelijk glamourloze, bijna experimentele beeld, het tegendeel van de voor de hand liggende symboliek van het neerdwarrelende veertje uit Forrest Gump, biedt ook troost aan het slot van de film, bij de dood van hoofdpersoon Spacey. Slim wordt in het scenario de spanning opgebouwd: niet over Spacey's ondergang, die al in de eerste minuut wordt aangekondigd, met de woorden: "Ik ben 42, binnen een jaar ben ik dood, maar dat weet ik nu natuurlijk nog niet." De vraag die de toeschouwer zich steeds stelt is, wie hem zal vermoorden: de gedesillusioneerde echtgenote, de jaloerse tienerdochter (Thora Birch), haar zelfverzekerde buurjongen of diens vader, een reactionaire Vietnamveteraan, die heimelijk verliefd is op Spacey. De ontknoping is maar een van de vele verrassingen van een film, die de kijker voortdurend op het verkeerde been zet.

Elk van de personages in American Beauty koestert een of meer geheimen en slaagt er niet in om een evenwicht te vinden tussen binnen- en buitenwereld. Relatief de minst neurotische personages zijn de homoseksuele buren Jim en Jim. Zij leven als enigen in het heden; de jongste generatie droomt wanhopig van een betere toekomst, de Vietnamveteraan (Chris Cooper) adoreert Ronald Reagan en het neo- conservatisme van de jaren tachtig, terwijl Spacey om jonger te lijken regredieert naar de jaren zeventig, met stickies en Pink Floyd. Zo wordt de film ook een panorama van de recente Amerikaanse geschiedenis, van oude en nieuwe utopieën, die geen uitweg blijken te bieden. Als American Beauty zich beperkt zou hebben tot het categoriseren van doodlopende wegen, dan zou het publiek nooit zo enthousiast gereageerd hebben. Het wonder van Mendes' regie is dat hij in de vormgeving ruimte heeft geschapen voor ontsnapping. In de dofste ellende daagt er een vorm van schoonheid die niet te koop is en ook nauwelijks in woorden te beschrijven.

American Beauty kwezelt niet over spiritualiteit, maar maakt die tussen de regels door voelbaar. Wie alleen maar de vernietigende maatschappijkritiek en inktzwarte humor wil waarnemen, kan aan de film zijn hart ophalen, maar mist de essentie. En zal zich tot in lengte van dagen moeten blijven verbazen over wat die plastic zak toch betekent, of de filmtitel. Om een beetje te helpen, gaf Mendes American Beauty nog een motto mee: 'Look closer...', voor de verandering een zinvolle kijkinstructie.